Deze week valt de sterfdag van de Florentijnse diplomaat, humanist en filosoof Niccolò Machiavelli. Een erg goede naam heeft Machiavelli niet bij de meeste mensen. Machiavellisme staat synoniem aan cynische machtspolitiek en het gaan over lijken. Maar is dat wel terecht?
De leefomgeving van Machiavelli
Machiavelli groeide op en leefde in Noord-Italië, een streek die in die tijd, de Renaissance, werd beheerst door zwakke stadsstaatjes. Hij was toneelschrijver en moet daarom een vrij gevoelig man zijn geweest. Geregeld probeerden sterke omringende staten als Frankrijk, het Heilige Roomse Rijk (dat ruwweg overeenkomt met het huidige Duitsland), het koninkrijk Napels en niet te vergeten de zeer oorlogszuchtige pausen het gebied te veroveren. Oorlogen in die tijd gingen gepaard met massale plunderingen, moordpartijen en verkrachtingen. In Florence was geen ruimte voor hoogdravende politieke filosofieën. Er woedde zowel in de stad zelf, als in het gebied er omheen voortdurend een strijd op leven en dood. Gekonkel en intriges waren aan de orde van de dag.
Geen wonder dat Machiavelli er zijn leven aan wijdde om de verscheurende conflicten die zijn stad en streek ruïneerden, te begrijpen en te overleven. Eerst als ambtenaar van de Florentijnse Republiek, later, toen de machtige Medici-familie een einde maakte aan de republiek, als filosoof. Zijn droom was een Italië waarin de eigen bevolking, niet buitenlandse vorsten de dienst uitmaakten.
Hij was wars van zaken als hoofse omgangsvormen en stond in Florence bekend als iemand die geen blad voor de mond nam. Zijn uitgesproken politieke filosofie, het machiavellisme, maakte hem al evenmin populair.
Toen Florence tegen zijn advies in neutraal bleef in plaats van zich bij de sterke pauselijke partij aan te sluiten, liepen de pausgezinden de stad onder de voet zodra de Fransen hun hielen hadden gelicht. Ze brachten de gehate familie De Medici weer aan de macht. Het kostte Machiavelli zijn baan. Hij werd enige tijd in een kerker opgesloten, waar hij werd gemarteld.
Het machiavellisme
Dit alles maakte Machiavelli een cynisch man. Hij besefte, dat als het om leven en dood gaat ethiek weinigzeggend is. Als een politicus zich uitermate wreed, laf en verraderlijk betoont, maar hiermee voorkomt dat zijn rijk wordt uitgemoord, handelt hij volgens het machiavellisme ethisch juist. Hij voorkomt immers hiermee groot menselijk leed voor zijn onderdanen. Machiavelli kocht weinig voor hoogdravende politieke idealen. Rauwe machtspolitiek vormt de hoofdmoot van zijn filosofie. Pacifisme werkt niet, leerde Machiavelli met de andere Florentijnen op hardhandige wijze. Het verkrijgen en behouden van de macht gaat voor alles. Wel moet de vorst zich onthouden van onnodige wreedheid of andere onnodige verwerpelijke daden, en het welzijn van zijn onderdanen voorop stellen. Al deze inzichten vatte hij samen in het boek De Vorst (Il Principe). Het boek werd door paus Clemens VII goedgekeurd, maar enkele decennia later belandde het boek op de Index, de lijst van verboden boeken van de rooms-katholieke kerk.
Was Machiavelli kwaadaardig?
Een politicus machiavellistisch noemen is niet bepaald een compliment. Er bestaat zelfs een psychologische test, MACH-IV, die “machiavellisme” meet, waarmee de geleerde heren die deze test hebben bedacht, gewetenloosheid aanduiden. Ik denk dat deze mensen de fout maken, persoonlijke ethiek te verwarren met politieke ethiek. Voor een zelfstandig individu is het vanzelfsprekend verwerpelijk om te moorden, verraad te plegen of vijanden wreed te straffen. De zaak wordt anders, als het voortbestaan van een staat op het spel staat. Een heerser is dan soms gedwongen om de meest verschrikkelijke wapens te ontwikkelen, zoals atoombommen, om vijandelijke dreigingen af te wenden. Domweg omdat het alternatief is, onderworpen te worden aan een wrede vijand of erger, met miljoenen doden tot gevolg. Wel denk ik dat principes enige plaats hebben in de politiek. Idealiter willen we een wereld, waarin de politieke moraal hoger is dan nu. Daarom zal zodra de situatie het enigszins toelaat, toch de voorkeur moeten worden gegeven aan de moreel meest juiste oplossing.
Bronnen
1. N. Machiavelli, Il Principe, 1510 (Engelse vertaling)
Ik denk dat tenminste twee contextuele zaken heel belangrijk zijn: het katholicisme c.q. het christendom was in Italië natuurlijk de maatstaf waarmee alle moraal gemeten werd. In dat opzicht is het logisch dat ‘De Heerser’ formeel afgekeurd werd. In de praktijk echter was en is het Pausdom in Rome misschien wel de meest Machiavellistische van allemaal. Een tweede contextuele zaak is dat noch Florence noch het Umfeld (inclusief de R.K. kerk) democratisch waren. In die context van absolutistisch machtsstreven van particuliere partijen was Machiavelli’s filosofie wel weer heel adequaat.
In een werkelijk democratische NWO zou het model van Machiavelli ongepast zijn om. Maar de realiteit is zoals we allen weten dat de wereld nog lang niet volledig democratisch is. En de vraag is of we dat ooit tegemoet kunnen zien nu het er steeds meer op lijkt dat we ons in het Westen in een corporatistische wereld bevinden. Daar is Machiavelli wel weer effectief.
Goed artikel Germen, de ideeen van machiavelli moet je plaatsen in zijn tijd en plaats. Misschien zijn er meer gelijkenissen met nu als het lijkt.
Het echte probleem zijn mensen die geloven dat zij de vrije wil en vrijheid van anderen mensen dienen te onderdrukken en te vernietigen. Deze mensen willen je gehoorzaamheid en zijn bereid zo veel geweld toe te passen als nodig is om dat te krijgen. Wij kunnen kiezen hoe daarop te reageren. Zelfverdediging met het gevaar voor de dood of onderwerping en slavernij in een bepaalde mate.
En helaas is hier geen oplossing voor. Dit is een continue dynamiek. In mijn ervaring ligt het probleem echter bij de persoon die denkt dat hij of zij de vrije wil en vrijheid van andere mensen dient te onderdrukken. Dat in zichzelf is een stressvol geloof wat dit soort handelingen veroorzaakt. Om dat op te lossen dienen mensen hun eigen geloven te gaan onderzoeken en om te keren. http://www.thework.com van Byron Katie werkt daar in mijn ervaring heel goed voor.
Als je teveel vrijheid hebt gaat dat ten koste van een ander z’n vrijheid, daarom wordt het deels ingeperkt.
Persoonlijk vind ik Machiavelli wel interessant om meer van te weten te komen. Hij is volgens mij één van de eerste schrijvers in het Westen die over macht heeft geschreven.