Afghanistan: vier exitstrategieën uit dit land
De situatie in Afghanistan wordt steeds hopelozer. Hoe kunnen we het probleem-Afghanistan oplossen?
Afghanistan is een bergachtig en woestijnachtig land dat tussen twee grote bevolkingsconcentraties, Iran en het Indiase subcontinent, in ligt. Meer dan duizend jaar geleden was het land boeddhistisch. En kende het daarnaast een inheemse religie. Maar sinds de invallen door islamieten is het land vrijwel volledig geïslamiseerd. De laatste kafiri’s zijn naar Pakistan gevlucht.
Afghanistan: een archipel
Geopolitiek gezien zijn bergachtige landen als Afghanistan te vergelijken met archipels. Vruchtbare dalen (de ‘eilanden’) worden omringd door moeilijk begaanbare, nauwelijks bewoonbare berggebieden. Dit leidde er toe dat Afghanistan een etnisch fijn versnipperd land is met nauwelijks een centraal gezag. Centrale autoriteiten overleven door goede relaties met de lokale stamhoofden, die elk een vallei beheersen. Omdat Afghanistan geen grote lokale bevolkingsconcentratie kent, is het land veroordeeld tot een rol in de periferie. Een bufferstaat tussen machtiger buurlanden.
De dichtstbevolkte gebieden in Afghanistan zijn het noorden, het tehuis voor Oezbeken en Kirgiezen. En het oostelijk deel, bewoond door Pashtuns, de groep die tot voor kort de kern van de taliban uitmaakte. Deze twee gebieden zijn gescheiden door hoge bergen: de Hindu Kush. De voornaamste geopolitieke tegenstelling: die tussen het noorden en het oosten, vindt zijn oorsprong hier. De rest van het land is dun bevolkt met enkele verspreide bevolkingsconcentraties. Om die reden bestaat er ook nauwelijks een middenklasse van intellectuelen.
De rol van Pakistan
Buurland Pakistan is de oorsprong van de taliban. De Pakistaanse North West Frontier Province is een onherbergzaam gebied waar de lokale stammen de facto zelfbestuur hebben. De duizenden vaak extremistische madrassa’s, scholen waar jonge islamieten de koran en de hadith uit hun hoofd leren, leveren een voortdurende stroom rekruten. Omdat de taliban ook Pakistan zelf onder de voet dreigden te lopen, greep het Pakistaanse leger hard in. Het lijkt er nu echter op dat de taliban ook steeds meer aanhangers in Afghanistan zelf krijgen, zelfs in de noordelijke valleien.
De rol van Iran
Iran wordt beheerst door een sjiitisch bewind. Hoewel de Iraniërs een aan de Afghaanse talen verwante taal spreken, zijn er godsdienstige geschillen met de overwegend soennitische bevolking van Afghanistan. Iran ziet de troepen van aartsvijand Amerika uiteraard graag vertrekken en vergroot de netelige situatie voor de Amerikanen door extremistische soennieten door Iran naar Afghanistan te laten reizen. De Amerikanen bewapenen om soortgelijke redenen soennitische opstandelingen in het Iraanse grensgebied.
De rol van de Verenigde Staten
De Verenigde Staten willen koste wat kost voorkomen dat Al Qaeda weer in staat is grootschalige aanslagen te plegen. Ook is Afghanistan de grootste opiumproducent ter wereld. Ze vrezen dat Pakistan wordt gedestabiliseerd, als Afghanistan in handen valt van de taliban. Ook is hun militaire aanwezigheid in Afghanistan een welkom drukpunt op de Iraniërs. Er gaan de nodige geruchten over enorme grondstoffenvoorraden, waaronder lithium, ter waarde van duizend miljard dollar in het zuidoosten van Afghanistan. Afghanistan vormt een scharnierpunt tussen Pakistan, Iran en Centraal-Azië en is daarmee strategisch zeer belangrijk.
Wat wil China met Afghanistan?
China was in 2011 nog niet in beeld, maar is nu in 2021 nadrukkelijk aanwezig. Hoofdprioriteit voor China, is voorkomen dat islamistische terroristen van de beweging ETIM aanslagen gaan plegen in Xinjiang. Dit verklaart mede de aan genocide grenzende campagne van de communistische partij van China om deze door Oeigoeren bewoonde provincie te pacificeren. Verder heeft China interesse in de overvloedige lithium- en overige metaalvoorraden in Afghanistan. Voor China is het vooral belangrijk dat er een centrale machthebber is in Afghanistan met een ijzeren greep op het land. Wie die machthebber is, is voor China minder belangrijk, zolang deze maar neutraal of welwillend ten opzichte van China staat.
India en Afghanistan
India heeft één centraal probleem: buurland Pakistan, dat islamitische terroristen bewapent en een vrijhaven biedt. Goede betrekkingen met de Afghaanse machthebbers zijn een welkom drukmiddel op de Pakistanen. De taliban zien de hindoeïstische Indiërs als kafirs. Om die reden zal ook India willen voorkomen dat de taliban aan de macht komen in Afghanistan.
Rusland
Ook Rusland heeft belangen in Afghanistan. Rusland heeft als voormalige bezetter slechter herinneringen aan Afghanistan en kan dus enig leedvermaak niet onderdrukken, nu de Amerikanen met de staart tussen de benen de aftocht blazen. Rusland wil koste wat kost voorkomen dat islamistische bewegingen zich vanuit Afghanistan uitbreiden naar de voormalige Sovjetrepublieken Oezbekistan, Kirgizië en Turkmenistan, en natuurlijk in Rusland zelf.
Afghanistan: militair vrijwel onneembaar, situatie wordt steeds hopelozer
Militair gesproken is Afghanistan een nachtmerrie. De bergen bieden voldoende schuilplaatsen voor guerillastrijders. Omdat de bevolking vrijwel geheel uit islamieten bestaat, zal deze zich over het algemeen keren tegen niet-islamitische bezetters. Succesvolle bezetters waren islamiet of slaagden er in lokale leiders als bondgenoten te werven met een hoge mate van lokale autonomie.
De beslissing van de Nederlandse overheid zich terug te trekken uit Afghanistan, was dan ook verstandig. De politiemissie die Nederland nu zal uitvoeren in het noorden van Afghanistan is een beetje dom, om met mevrouw Máxima van Buren-Zorreguieta te spreken. Ook in het noorden vindt nu infiltratie door de taliban plaats. Klaarblijkelijk zijn de taliban er in geslaagd ook onder de niet-Pashtun in het noorden bekeerlingen tot hun extremische ideologie te maken, wat zou betekenen dat de taliban er strategisch nu beter voorstaan dan ooit. Zelfs beter dan tijdens het toppunt van hun macht vlak voor 11 september 2001.
Probleemstelling
Het voornaamste probleem in Afghanistan is de combinatie van een ongunstige geografie met de aanwezigheid van radicale islamieten. Het strategische doel van de Afghanistan-operatie is primair om te voorkomen dat Afghanistan weer een broeinest van islamitische terreur wordt. Verder moet worden gekozen voor oplossingen die niet al te veel in strijd zijn met de universele verklaring van de rechten van de mens (ook al is deze in strijd met de islamitische wet).
Oplossing één: dictatuur
De voor de hand liggende oplossing hiervoor is het vestigen van een brute dictatuur, zoals het Irak van Saddam Hussein of het Libië van Gadaffi hadden.
Inderdaad was dit wat gebeurde onder de Sovjetbezetting van 1979-1989. De Amerikanen steunden en bewapenden het lokale verzet (al Qaeda is hier groot door geworden) en slaagden er hierdoor in de Sovjets te verjagen en religieuze extremisten aan de macht te helpen, waarmee ze zichzelf achteraf gezien enorm in de voet hebben geschoten.
Het voornaamste probleem met deze oplossing is dat Afghanistan niet zoals deze landen over olie of een andere inkomstenbron beschikt om een uitgebreid leger, politie en geheime dienst mee te betalen. In bijvoorbeeld de DDR ging dit even goed omdat de hoog ontwikkelde industriële economie voldoende surplus produceerde om een uitgebreid leger verklikkers te ondersteunen.
Legitimiteit is ook een groot probleem. Een dictator in Afghanistan zal moeten grijpen naar het enige gemeenschappelijke element: de islam, en bij voorkeur naar Mekka op bedevaart (hajj) gaan. Want in de ogen van islamieten ben je als haji zonder zondes en dus een perfecte leider.
Islamistische dictatuur light
Er ontstaat een de facto fundamentalistische dictatuur (niet iedere dictator is zo creatief als Gadaffi of Nazarmiyazov, die hun eigen heilige boeken schreven). Karzai veranderde steeds meer in een dergelijke dictator. Het is voor de Amerikanen de effectiefste manier om te kunnen vertrekken uit het wespennest Afghanistan. Toen dit artikel geschreven werd, was het 2011. Ondertussen is het 2021, en blijkt de opvolger van Karzai, Ghani, erg corrupt.
Om zijn staat levensvatbaar te houden, is het van levensbelang om de enorme ertsvoorraden in Zuid-Oost Afghanistan te ontginnen (volgens bepaalde schattingen bevatten deze tot duizend miljard dollar aan mineralen). Hiermee is een uitgebreid politieapparaat te bekostigen. Het lokale clanhoofd (en via hem de lokale bevolking) zal dan een deel van de buit ontvangen. Uiteraard moeten de mijnen dan ook strenge bewaking hebben.
Oplossing twee: democratie
De Amerikanen (gesteund door de rest van de VN) hebben deze oplossing geprobeerd in te voeren. De resultaten zijn niet erg denderend. In Afghanistan beslist traditioneel niet het volk, maar de stamoudste. Ook zijn vrouwen onderworpen aan de mannen. Democratie, waarbij de stem van een jong meisje van achttien even zwaar telt als die van het gerespecteerde stamhoofd, of nog erger: dat in principe een niet-islamitische wet kan worden ingevoerd, is hiermee wezensvreemd aan de Afghaanse belevingswereld.
Macht komt in Afghanistan uit de loop van een geweer of de geweren van familieleden. Weliswaar zijn er jonge intellectuelen en vrouwen die anders willen, maar zij vormen maar een paar procent van de bevolking en wonen vooral in de steden. Een groot deel hiervan is al gevlucht. We zien daarom dat zonder Amerikaanse steun, de democratie weinig kans heeft.
Oplossing drie: feodale staat
Deze oplossing werkte tot een paar jaar voor de inval van de Sovjets vrij aardig.
Je verdeelt Afghanistan dan onder in provincies, die geografisch ongeveer samenhangen met de machtsgebieden van de lokale clanhoofden. Deze zijn ook verantwoordelijk voor de interne veiligheid in hun gebied. Als iemand die familie is van het clanhoofd waar ook ter wereld wordt opgepakt, is zijn bestuur aansprakelijk. De Pashtun erecode schrijft dan een hoge islamitische strafheffing voor. Of het uithuwelijken van schoolmeisjes van de eigen familie aan grijsaards van de getroffen familie.
Vooral op het ongeletterde platteland is dit een uitstekende (alhoewel ethisch verwerpelijke) optie, maar meer ontwikkelde stedelingen zullen hier weinig voor voelen. Dit is ook de reden dat het koninkrijk Afghanistan na 1967 in verval raakte en koning Zaheer Shah in 1973 werd afgezet. Wellicht kan één van de nakomelingen of verwanten van Shah als koning worden uitgeroepen.
En kunnen de Afghanen de ergste kantjes van het Pashtun recht afsnijden. Bijvoorbeeld geen doodstraffen en gedwongen uithuwelijken meer, maar alleen zoengeld verplicht stellen en de dader publiek vernederen. In de steden kan een beperkte vorm van inspraak (bijvoorbeeld raadgevende vergadering). Nadeel is dat deze oplossing wat moeilijk is te verkopen aan de wat naïeve bevolking van westerse landen.
Oplossing vier: Afghanistan in quarantaine
Zolang de taliban in Afghanistan zijn de gevolgen voor de Afghaanse vrouwen, seculieren en niet-islamieten afschuwelijk, maar is er weinig aan de hand vanuit westers standpunt. De problemen ontstaan als ze zich bezig gaan houden met het voorbereiden van terroristische aanslagen in het buitenland. Wellicht kan er een staakt-het-vuren worden afgesproken met een islamistisch regime.
De grenzen van Afghanistan kunnen echter nauwelijks worden afgegrendeld. Ook is al diverse malen geprobeerd met de taliban tot overeenstemming te komen. Het resultaat was beide keren (11 september en de invasie vanuit de Swat-vallei) vernietigend. Beloften werden verbroken. Dat mag volgens de islamitische wet in oorlogen tegen ongelovigen (en dat ben je volgens een extremist al snel). Kortom: met de taliban is niet tot zaken te komen, zoals dat wel met de Saoedi’s kan.
Met de machtsovername door de Taliban in 2021 is deze oplossing nu werkelijkheid geworden.
Conclusie: onaangename keuzes zijn nodig
De huidige strategie is tot mislukken gedoemd. Het beste lijkt nog het invoeren van een monarchie te zijn (oplossing drie), die zeer langzaam democratiseert. In de praktijk ziet we steeds meer dat oplossing één, de dictatuur, zich aandiende, en dat nu (2021) oplossing vier, de islamistische dictatuur, een feit is. Helaas is in de huidige situatie een democratie (oplossing twee) niet mogelijk.
Ook militair ingrijpen verandert hier niets aan. Westerse leiders moeten zo eerlijk zijn dit aan hun kiezers te vertellen en op te houden met romantische ideeën over democratie in Afghanistan te koesteren. Een beperkt handhaven van mensenrechten is waarschijnlijk het best haalbare. Zelfs hiervoor zullen we tot het uiterste ons best moeten doen.
