ASML is technologisch onaantastbaar, maar kwetsbaar: wat gebeurt er als deze monopolist in chipmachines onverwacht wegvalt?
ASML, de monopolist op het gebied van machines om microchips te etsen, vertegenwoordigt in haar eentje een vijfde van de beurswaarde van de Nederlandse AEX en is het centrale knooppunt van duizenden gespecialiseerde toeleveringsbedrijven in de techregio Endhoven. Hoe groot ASML ook is, het bedrijf is gespecialiseerd in één enkel product: de honderden miljoenen kostende DUV en EUV lithografiemachines, met enkele diensten hier omheen. Dit zijn machines die met behulp van zeer kortgolvige UV-straling details van enkele nanometers groot kunnen etsen, enkele tientallen atomen breed. Wat zijn de gevolgen als ASML omvalt?
Waarom ASML zeer belangrijk is
Het economische belang van ASML is zeer groot. Zowel geopolitiek gezien, als voor de Nederlandse economie. Vrijwel alle high-end processoren en andere moderne chips worden gefabriceerd met de DUV en EUV lithografiemachines van ASML. Deze chips vormen op hun beurt de ‘breinen’ van smartphones, pc’s, datacenters en grafische kaarten van bijvoorbeeld NVIDIA, die voor AI worden gebruikt. Kortom: voor onze moderne economie.
Ook in absolute economische cijfers is ASML een reus en wel het enige Europese high-tech bedrijf dat meer dan honderd miljard euro waard is. In zijn eentje maakt het bedrijf 2,3% van het Nederlandse BBP uit. Het bedrijf heeft ongeveer 23.000 mensen in dienst, met toekomstige uitbreidingen en toeleveranciers meegerekend, werken er rond de 100.000 mensen voor of met ASML.
Omzet 2024: €28,3 miljard
– Kerncijfers ASML
Nettoresultaat 2024: €7,6 miljard
Verwachte omzet 2025: tussen €30 en €35 miljard
Philips: hoe de ondergang leidde tot nieuwe bedrijven
De parallel met voormalig moederbedrijf Philips, waarvan ASML een afgesplitste joint-venture met ASMI is, doet zich aan. In topjaar 1970 werkten er in Nederland een kleine 100.000 mensen voor Philips. plus natuurlijk de nodige werknemers voor de toeleveringsbedrijven. Kloppend hart van Philips was Natlab, de ‘uitvindfabriek’ waar de ene baanbrekende uitvinding na de andere werd gedaan.
Toen deed de concurrentie uit Japan en later ook de Vier Aziatische Tijgers en daarna China zich gelden. Dit dwong Philips door een pijnlijke fase van reorganisaties, massaontslagen en afsplitsingen. Het eens zo machtige Philips, nu geteisterd door de CPAP-affaire (lekkende slaapapneu-apparaten), heeft nu nog ‘slechts’ 77.000 werknemers wereldwijd, waarvan een kleine 12.000 in Nederland. Nederland kon deze klap opvangen, omdat bedrijfsonderdelen van duizendpoot Philips werden verzelfstandigd. De chippoot ging verder als het succesvolle NXP, de afdeling die lithografiemachines ontwikkelde als ASML, de lichtdivisie als Signify, de consumentenelectronicapoot werd verkocht aan een Chinees bedrijf, waarmee Philips nu alleen nog gespecialiseerd is in de medische technologie.
Het nieuwe Philips, maar zonder de veelzijdigheid
De gevolgen van de malaise bij Philips werden succesvol opgevangen, omdat de afgesplitste bedrijfsonderdelen het over het algemeen goed bleken te doen. Hier bleek de veelzijdigheid van duizendpoot Philips, een gruwel in de ogen van veel bedrijfseconomen, voor Nederland juist een groot voordeel. Philips bleek een broedplaats voor ontelbare uitvindingen en succesvolle spin-offs.
Deze veelzijdigheid ontbreekt bij ASML. Het bedrijf is, noodgedwongen overigens, zeer gespecialiseerd, met in essentie één hooggespecialiseerd product, en in deze sector behoort het bedrijf tot de absolute wereldtop. Het is niet mogelijk om levensvatbare bedrijfsonderdelen van ASML af te splitsen. ASML verkoopt EUV-machines, DUV-machines, de bijbehorende software en tweedehands machines. Hierbij is de synergie enorm groot, wat bedrijfseconomisch zeer gunstig is. Echter: hiermee is ASML een bedrijfseconomische cheetah geworden. Een nichespeler, zij het in de belangrijkste niche ter wereld. Valt ASML, dan is het over en uit voor het bedrijf en het omringende ecosysteem. Dat zou een grote krater achterlaten.
Kapers op de kust, en de wereld na ASML
Er zijn enkele kapers op de kust. De toenmalige Amerikaanse president Trump dwong ASML om geen geavanceerde EUV-machines meer aan China te leveren. Erg verstandig was dit niet, althans: voor ASML betekende dit een ramp. ASML, en de Nederlandse regering, protesteerden hier dan ook tegen, maar als klein land heeft Nederland in Washington weinig in te brengen.
China
Want de Chinezen investeerden vervolgens honderden miljarden in een eigen halfgeleider-ecosysteem. Ook maakten ze uitgebreid gebruik van bedrijfsspionage. Het gevolg is dat China nu beschikt over een inheemse productieketen en met zelf ontwikkelde DUV-machines in eigen beheer 7 nm chips kan produceren. Nog niet het topsegment van de markt – ASML-klanten Samsung en TSMC halen nu 2 nm, maar de Chinezen, gesteund door honderdduizenden getalenteerde onderzoekers en gulle staatssteun, vorderen snel, en weten nu al kleine wonderen te verrichten met hun verouderde DUV-machines. Reden voor de Amerikanen om ook die export te verbieden.
Maar in feite is dat al te laat. Tien jaar geleden, rond 2015, had dit nog een kans gemaakt. De Chinese tech juggernaut is niet meer te stoppen.
Canon in Japan
Een andere gevaarlijke concurrent is het Japanse Canon. De Japanners werden afgetroefd door ASML, maar kiezen nu voor een ‘printtechniek’. Hierbij worden de atomen niet weggebrand, maar laagje voor laagje op het draagmateriaal afgedrukt.
Bij dit soort processen zijn enkele rondzwervende atomen al een enorm probleem, leerde ik indertijd als student tijdens een rondleiding op het UT Nanolab. Ze kunnen al een geleidende brug vormen en hiermee de chip onbruikbaar maken. Maar deze printmethode is veel en veel sneller dan de methode van ASML. Vergelijk een kopieerapparaat met een razendsnelle offsetpers. Slagen de Japanners er in dit probleem te kraken, en daar lijkt het nu op, dan kunnen we kort zijn. Dan is het over een paar jaar einde oefening voor ASML.
Opvolgers voor ASML
Willen we voorkomen dat er een Chicxulub size krater in ons technisch ecosysteem wordt geslagen, dan moeten we actief werken aan bedrijven die de opengevallen plek kunnen innemen. Gelukkig zitten er in en rond Eindhoven enkele veelbelovende partijen. Deze kunnen met strategische staatssteun uitgroeien tot nieuwe kampioenen. De Randstad is door overbevolking en onbetaalbare woonlasten al overbelast, maar in de regio Twente kunnen nieuwe techkampioenen rondom de universiteit Twente tot stand komen.
Nederlandse DARPA
Zwaar investeren in fotonica, quantum computing, moleculaire elektronica, biotechnologie (denk aan antiveroudering), en duurzame energie-elektronica kan hiervoor een gunstig klimaat scheppen. Ook moeten innovaties afkomstig van o.a. TU Delft, Eindhoven, Twente en Wageningen geïndustrialiseerd.
We zouden bijvoorbeeld TNO kunnen ombouwen tot een eigen DARPA-achtig techcentrum, of dit blue ocean opzetten. De heropstanding van Philips beroemde Natlab, maar dan met een sterke overheidsinbreng om voor continuïteit te zorgen. Denk dan aan doorbraaktechnologieën met strategische relevantie als AI-gestuurde manufacturing, nanotech, defensie-gerelateerd onderzoek en dergelijke.