Oekraïne-referendum was wel degelijk nuttig

Ogenschijnlijk lijkt het Nederlandse referendum van 6 april 2016 over het associatieverdrag met Oekraïne, dat de tegenstanders overtuigend gewonnen hebben, weinig uit te halen. Schijn bedriegt. In feite is hiermee de bijl aan de wortel gezet van de vanzelfsprekendheid van veel elitaire voorrechten en handelingen.

Waarom is de regering de machthebber in Nederland?
Nederland heet een democratie te zijn. De Nederlandse regering en overheid ontlenen dus hun officiële mandaat aan de ‘wil van het volk’. Het systeem zoals dat in Nederland wordt gevolgd, kent verkiezingen elke vier jaar, of eerder, als de coalitie van partijen valt. Deze partijen worden vertegenwoordigd door 150 Tweede Kamerleden en 75 Eerste Kamerleden. Om een regering te vormen moeten partijen een meerderheid hebben in de Tweede Kamer, en in de praktijk ook in de Eerste Kamer. Aan die meerderheid komen ze, als een meerderheid van de kiezers die op is komen dagen, op de deelnemende partijen heeft gestemd. (Het ligt iets ingewikkelder, denk aan restzetels e.d.). De voorstanders van de parlementaire democratie gaan er van uit, dat op magische wijze de gekozen partijen exact het standpunt van hun kiezers vertegenwoordigen en dat daarom de leiders van deze partijen het recht hebben om namens het volk vergaande beslissingen te nemen. Denk bijvoorbeeld aan het ondertekenen van internationale verdragen, zoals de verdragen die tot de Europese Unie en de euro hebben geleid.

Waarom een referendum waardevol is
Een referendum is een directe manier om de mening van de bevolking over een bepaald onderwerp te peilen. Als de vraag waar het referendum over gaat, de crux van het meningsverschil goed samenvat is een referendum het betrouwbaarste middel dat we kennen om de mening van de bevolking te peilen. Er is geen twijfel over het democratische mandaat van een beslissing, die wordt ondersteund door een meerderheid van de kiezers.

Criticasters noemen een referendum bot en ongenuanceerd, omdat veel vraagstellingen zich niet in een ja-nee dichotomie laten vertalen. Dit ligt echter niet aan het referendum als middel, maar aan de gebrekkige vraagstelling. Klaarblijkelijk is het vraagstuk dan nog niet voldoende doordacht om tot de essentie te komen. Als er een polariteit is tussen voor- en tegenstanders, is er een fundamenteel meningsverschil. Als er een fundamenteel meningsverschil is, kan dit verwoord worden in een referendumvraag.

De heilzame gevolgen van het Oekraïne-referendum
Bij het “raadgevende” Nederlandse Oekraïne-referendum heeft een gekwalificeerde meerderheid van 61% van de kiezers die op zijn komen dagen, 32,2% van alle kiesgerechtigden, zich uitgesproken tegen het associatieverdrag. Dit geldt, blijkt uit opiniepeilingen, ook voor alle kiezers als geheel. Dit vormt een enorm probleem voor EU-voorzitter Nederland (lees: de regering-Rutte).

Staatsrechtelijk is de zuiverste oplossing: het verdrag opzeggen. Dat is immers de wil van het volk, dat met dit referendum geraadpleegd is. Uiteraard is dit niet wat de regering wil. In dat geval dalen de kansen voor Rutte c.s. op een lucratief baantje in Brussel tot het percentage voorstemmers; ook zou het de regering na de ondertekening enorm gezichtsverlies bezorgen. Dit is een ontwerpfout in de Referendumwet: deze zou ook de mogelijkheid moeten bieden om voor het ondertekenen van een verdrag al het volk te raadplegen. Kortom: dit hebben de politici zelf over zich afgeroepen. Dit is al het eerste heilzame gevolg: het verbeteren van een kwalitatief slechte wet.

De oppositie zal dit uitbuiten – de PVV heeft al een ontwerpwet opgesteld waarmee het verdrag wordt opgezegd. Hiermee komt de regering-Rutte in een lastig parket. Tegenstemmen betekent dat men tegen de wil van de bevolking ingaat en het advies van het volk naast zich neerlegt. Een openlijke daad van minachting van de kiezer, waarmee de politieke elite zich nog minder  populair maakt bij de bevolking. Wat een tweede heilzaam gevolg is: politici moeten meer integer handelen en de belangen van de bevolking behartigen.

Wel kan de regering proberen om het verdrag af te zwakken, om zo in ieder geval gezichtsverlies te voorkomen. Andere regeringen voelen hier naar verluidt weinig voor (ook aan hun bevolkingen is niets gevraagd). Waarmee we bij het derde heilzame gevolg komen: draagvlak onder de bevolking wordt veel belangrijker dan nu. Als een regering een toekomstige vernedering à la Rutte bespaard wil blijven, kan deze maar beter zorgen voor beleid dat aansluit bij de wensen van de meerderheid van de bevolking – of met uitermate goede redenen komen waarom die meerderheid het bij het verkeerde eind heeft.