Ataraxia – Gelukkig zijn door onverstoorbaarheid

Grote bedrijven weten het al lang: om te overleven moet je vroegtijdig inspelen op toekomstige trends. Zo is het niet verstandig om te wachten op een zogenaamde ‘price on carbon’, omdat dit op den duur zeker zal worden ingesteld. Als bepaalde stoffen er morgen niet meer zijn of drastisch duurder worden, zullen er vervangers moeten komen. Wachten tot het zover is heeft geen zin, daarom wordt er veel geïnvesteerd in toekomstscenario’s. Duurzaam te werk gaan omdat ze begaan zijn met de natuur? Welnee, geld en de angst om failliet te gaan is hier de grootste drijvende kracht. It is, once again, money that makes the world go round.

De hoofdpersoon “Slevin” in de film Lucky Number Slevin zegt aan ataraxia te lijden

Zo’n 2500 jaar geleden werkte de Griekse filosoof Aristoteles in zijn Ethica Nicomachea aan de deugdenethiek. Hierin stelt hij dat menselijke handelingen doelgericht zijn, met geluk als hoogste doel van het leven. Als gevolg van de kapitalistische en materialistische instelling die veel mensen vandaag de dag lijken te hebben, is dit hoogste doel uit het oog verloren. Men wil het liefst een goede baan, een dure auto en een groot huis. Toch blijkt dat als je door zou vragen waarom iemand bijvoorbeeld een dure auto wilt, geluk uiteindelijk de meest basale (intrinsieke) drijfveer is. Slechts weinig mensen beseffen dit.

Het idee dat het puur ervaren van geluk het hoogste doel van het leven is, is inmiddels enigszins achterhaald. Om dit te illustreren een gedachte-experiment gebaseerd op ideeën van Robert Nozick (1974) e.a. [1]:

Je staat voor de keuze om een ‘experience’-machine te betreden. Deze machine zorgt er via elektrodes op je hersenen voor dat al je verlangens worden vervuld. In je gedachten ben je er van overtuigd dat deze verlangens ook werkelijkheid zijn geworden, maar dat zijn ze niet. De machine betreden is geheel vrijblijvend; ieder moment kun je de machine verlaten. Feit is: niemand doet dat. Zou jij in die machine gaan, wetende dat je de rest van je leven er zult doorbrengen? De meeste mensen zouden dat niet willen. Dit er op lijkt te duiden dat er meer is dan alleen het ervaren van geluk, zoals het zelf werkelijk en actief deelnemen aan de oorzaken die leiden tot ons geluk.

Epicurus

Al sinds de Oudheid zijn er mensen geweest die antwoord probeerden te geven op de vraag waardoor het hoogste geluk wordt gekenmerkt. Epicurus en de Epicuristen  dachten dat het hoogste geluk gekenmerkt werd door ataraxia, de toestand van onverstoorbaarheid.
Voor de fundering van zijn ethiek maakte Epicurus onderscheid tussen twee gevoelens: genot en pijn. Over deze twee gevoelens had hij een binaire opvatting: afwezigheid van genot is pijn en afwezigheid van pijn is genot. In tegenstelling tot Aristoteles gaat Epicurus uit van genot als het hoogste doel van het leven, wat zijn ethiek hedonistisch maakt. Van nature streeft ieder mens er naar om pijn te vermijden en genot te zoeken. Toch stelt Epicurus dat het niet altijd nastrevenswaardig is zonder meer de genotslusten te volgen, omdat het vaak negatieve elementen met zich mee brengt. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan wanneer je altijd klakkeloos met iedereen naar bed gaat, de kans op ziektes aanzienlijk toe neemt. Het omgekeerde is het geval voor onlustgevoelens. Ons verstand is hierbij nodig om de afweging te maken wat verkieslijk is.
De neutrale toestand, die tussen het sterke genot en de pijn in staat, brengt vaak de minste risico’s met zich mee en is daarmee ook een positieve vorm van genot. Deze toestand van onverstoorbaarheid, van zowel lichaam als geest, noemt Epicurus ‘ataraxia’. Het hoogste geluk, dat gelijk staat aan het hoogste genot, kenmerkt zich dus door ataraxia; de toestand van het veilige neutrale.[2]

Wat kunnen we hier van leren? Om het hoogste doel van het leven te bereiken, onze meest basale behoefte van geluk te bevredigen, zullen wij niet onze heil moeten zoeken in het zoveel mogelijk vergaren van dure spullen. Beter is het om actief maar gepast en met ons verstand onze verlangens te bevredigen. Deze houding zal er misschien niet voor zorgen dat je de rijkste man van de wereld wordt, maar om gelukkig te worden is dat gelukkig ook niet nodig.

Bronnen:
[1] Prof. Robert Solomon, Philosophy Talk 31-08-2004.
[2] Handboek Geschiedenis 1, hoofdstuk 7.2 en 7.3 (Universiteit Utrecht).

20 gedachten over “Ataraxia – Gelukkig zijn door onverstoorbaarheid”

  1. Alles heeft een prijs. Sommige mensen zoeken “graag” de grenzen op, maar dat kan ze op een zeker moment “duur” komen te staan.
    Ook voor degene die de grenzen trekt, denk maar aan een provocerende tegenpartij.
    Het leven wordt soms gereduceerd tot een kosten-baten analyse, tot een harde bodem van de Maslov-pyramide. Daar wordt je naartoe getrokken door mensen die niet in staat zijn op eigen kracht gelukkig te worden, alleen maar ten koste van…
    De kracht die je nodig hebt om samen gelukkig te worden, wordt dan soms aangewend om te scheiden.

    1. Julie,

      Je hebt op een andere site wel eens iets losgelaten over je eigen situatie, je weet ondertussen dat analyseren 1 van mijn talenten is. Ik hoop niet dat mijn conclusies correct zijn maar als ze dat wel zijn kan ik je niet anders dan succes toewensen. Als het scheiden in je opmerking op jou slaat dan zorg er maar voor dat je geen kracht nodig hebt om te scheiden, ga met de stroom mee, en zorg dat je kracht overhoudt om je kinderen liefde te schenken in de tussentijd. Als het niet op jou slaat dan geldt het in ieder geval wel voor ieder ander die in een scheiding ligt.

    2. Scheiden is iets met enorme gevolgen, ook voor kinderen. Aan de andere kant: een ontwrichte relatie tussen vader en moeder is ook geen leuke manier om op te groeien.
      Ook bestaat er na een scheiding het reële risico dat oude patronen terugkeren. Daarom moet je denk ik alleen scheiden als je echt een fundamenteel ander mens bent geworden.

      De gedachte dat scheiden mogelijk is, kan echter de zuurstof geven die je in een beklemmende situatie nodig hebt om het uit te houden.

      1. Germen,
        Je kunt alleen jezelf veranderen, en hebt altijd te maken met de (onveranderlijke) persoonlijkheid van de ander. Het gaat niet om jezelf veranderen, hoeveel moet je proberen (accepteren), en hoeveel laat de ander je voelen dat je een scheiding niet ziet zitten?
        Het gaat om de truckendoos van de Joker, en genoeg = genoeg.
        Maar wat kost een kaartje naar buiten?

        1. Julie, denk aan de bekende spreuk van Archimedes: geef mij een hefboom die lang genoeg is en ik kan de aarde in beweging zetten. Ieder mens heeft een bepaalde knop, hendel of drukpunt waar hij of zij gevoelig voor is. Het kan dus in principe wel. De vraag is: wil je dat. Sommige hefbomen zijn heel erg ontwrichtend. Verder is het goed te weten dat je niet alleen bent. Er is altijd hulp, vanuit verwachte en onverwachte plaatsen.

  2. De titel van dit artikel, en de achterliggende boodschap in het artikel doet me aan een artikel denken wat door Marianne is geschreven over medicijnen.

    Als ik zo vrij mag zijn:Ataraxia, gelukkig zijn door medicijnen?

    Niek, je artikel zou een deel 2 kunnen zijn op haar artikel, of een aanvulling. Ik weet dat het niet zo is, wat ik hier mee wou zeggen is dat het een erg goed artikel is, je bent bewust of onbewust ingesprongen op een redelijk actueel ander artikel wat nog vers in het geheugen ligt. Medicijnengebruik, psychologie (geestelijke redenen waarvoor medicijnen gebruikt kunnen worden) en fylosofie kunnen in de context van die 2 artikelen naast elkaar gelegd worden.

    1. Bewust was het in ieder geval niet: ataraxia is iets wat mij al tijden interesseert en waar ik dus ook al een tijdje wat over wilde schrijven. Wat eigenlijk een beetje misleidend is in mijn artikel is het plaatje van Slevin: ik vind dat je niet kunt zeggen dat je aan ataraxia ‘leidt’. Het is een toestand waarin je verkeerd, geen ziekte.

       

      Ik snap dat jij dat waarschijnlijk ook niet bedoelt, maar toch de volgende reactie op jou opmerking: zoals het gedachte-experiment van Nozick al aangeeft, willen mensen ‘zelf werkelijk en actief deelnemen aan de oorzaken die leiden tot geluk’. Het innemen van voorgeschreven medicijnen lijkt mij daar niet bij te horen; het lijkt mij een beetje hetzelfde als de experience-machine. Dit is denk ik wat jij bedoelt, toch?

       

      Om deze reden zou ik ataraxia dus niet willen koppelen aan het gebruik van medicijnen. Onverstoorbaarheid is in mijn ogen nog wel iets anders dan onverschilligheid. Ik zou zeggen dat er bij onverstoorbaarheid een grote mate van zelfcontrole is: als je wilt zou je ieder moment de toestand kunnen verlaten (maar dat wil je eigenlijk per definitie niet).

       

      Barry, ik merk bij het schrijven van een reactie dat je opmerking een erg goede is. Ik zal informeren hoe anderen hierover denken. Dank!

      1. Vannacht heb ik Dr. Maarten van Houte (UU) een mail gestuurd met vragen hieromtrent, hij hij antwoorde vanmiddag als volgt:

        Het is voor Epicurus van belang dat de ataraxia gebaseerd is op juist inzicht. We kunnen volgens hem weten dat alles uit atomen bestaat, en dat er geen goden zijn die alles sturen, en dat de ziel de dood niet overleeft: uit al deze inzichten
        volgt volgens hem dan ook de gemoedsrust. Met medicatie zou je die toestand wel kunnen simuleren, zou wellicht ook Epi. toegeven, maar het probleem is dan dat die toestand minder stabiel is: wie het juiste inzicht heeft, nl. dat van Epicurus, zal niet meer in vertwijfeling gebracht worden, terwijl wie medicatie gebruikt altijd het gevaar loopt dat daarin iets misgaat (bijvoorbeeld psychotisch worden door drugsgebruik): het fijne van ataraxia is nu juist dat ze blijvend en stabiel is, en Epicurus zou denk ik claimen dat die stabiliteit alleen door filosofisch inzicht verkregen kan worden.

        Ik hoop dat dit helpt!

    2. Niek,

      Ik ben bekend met het gedachte experiment van Nozick en ik zou Barry niet zijn als ik niet ook hier mijn vraagtekens bij had. Half nederland zit al meer dan 20 jaar voor de televisie om het wel en wee te volgen van de serie Goede Tijden Slechte Tijden. Ze doen niet actief mee met de acteurs om toch het geluk en pech van de acteurs die het script moeten volgen te kunnen meemaken en voelen. Bij het gedachte experiment van Nozick draait het zich erom dat je je moet voorstellen dat je letterlijk zit ingeplugd in een machine, de kijkers van deze serie zitten als het ware niet letterlijk ingeplugd in een machine maar het is wat het dichts bij komt van het gedachte experiment. Het is dus mogelijk om niet ingeplugd te zijn in een machine en niet actief bezig te zijn met het verkrijgen van geluk om toch met behulp van een machine alleen op een denkbeeldige manier geluk te verkrijgen. De kijkers doen helemaal niks, ze veroeren geen arm of been. Ik trek dus het gedachteexperiment hierbij in twijfel. De oorzaken worden namelijk door de acteurs gecreerd waar de kijkers in kunnen meeleven. Een vorm van surrogaatgeluk zogezegd.

      Dan heb ik hierbij wel een vraag voor je, wat is binnen de filosofie het verschil tussen euforie en geluk? In de medicinale wereld kan beiden veroorzaakt worden door het gebruik van medicijnen.

      1. Barry, je vraag wat er binnen de filosofie als verschil wordt gezien kan ik niet beantwoorden. Mijn idee zou zijn dat euforie toch een net iets andere toestand is, tijdelijker ook. Veel meer weet ik er nu even niet over te zeggen.

        Verder vind ik de vraagtekens die je zet bij Nozick interessant. Ongetwijfeld loopt je vergelijking niet helemaal gelijk, maar het geeft wel stof tot overdenken.

        Iets anders interessants: zojuist kom ik bij een symposium vandaan, waar dr. Femke Bijboer (UT) met de volgende anekdote kwam. Met Deep Brain Stimmulation is het vaak mogelijk om Alzheimer-patiënten voor een groot deel van hun klachten af te helpen. Nu was er een patient bij wie de klachten niet afnamen, maar hij (zij?) zich wel een heel stuk gelukkiger voelde. Om deze reden wilde ze het apparaat behouden, maar de artsen hebben besloten dit niet te doen omdat het niet de klachten wegnam die het zou moeten wegnemen. Behoorlijk ethisch vraagstuk natuurlijk… Maar het geeft wel aan dat dit soort dingen in de toekomst mogelijk gaan zijn.

    3. Niek,

      Ik dank je voor de moeite die je genomen hebt om deze onderwerpen aan te kaarten bij Dr.Maarten van Houte.

      Ik heb het antwoord van hem begrepen, het heeft wel weer een nieuwe vraag opgeroepen.

      Quote:We kunnen volgens hem weten dat alles uit atomen bestaat, en dat er geen goden zijn die alles sturen, en dat de ziel de dood niet overleeft: uit al deze inzichten
      volgt volgens hem dan ook de gemoedsrust.

      Waar ligt dan de grens tussen gemoedsrust en katatonie?

      1. Voorbeeld: Epicurus was van mening dat de ziel (waarin de ‘ik’ gelegen is) uit atomen bestaat (let op: de oude Grieken hadden een andere notie van ‘atoom’ dan vandaag de dag). Bij de dood wordt dus niet alleen het lichaam, maar ook de ziel ontbonden, waaruit hij de conclusie trekt dat op het moment van sterven er geen ‘ik’ meer is; in zekere zin gaan ‘we’ dus niet dood.

        Het meest huiveringwekkende van alle kwaden, de dood, is dan ook niet iets dat ons aangaat, want wanneer wij er zijn is de dood er niet, en wanneer de dood er is zijn wij er niet meer. (Brief aan Menoeceus 125)

        Omdat de dood niet ons betreft, hoeven wij er volgens Epicurus ook niet bang voor te zijn. Deze vrijheid van angst brengt gemoedsrust (ataraxia). Als ik vervolgens zoek wat catatonie inhoudt krijg ik bijvoorbeeld:
        Katatonische patiënten nemen soms urenlang een onbeweeglijke houding aan, terwijl ze externe stimuli volkomen negeren.
        Het lijkt mij dat catatonie niet volgt uit de vrijheid van angsten, dus dat de oorzaak die aan beide toestanden ten grondslag ligt wezenlijk verschilt. Verder lijkt mij ook hier weer dat je wel kiest voor gemoedsrust, maar niet voor catatonie…

      2. Idd, mits je gemoedsrust niet kunstmatig is opgewekt kies je idd voor gemoedsrust.

        katatonie kan wel ontstaan als gevolg van een extreme angst (en dus ook uit de vrijheid van angsten) maar over het algemeen kies je er ook niet voor om extreme angsten te willen voelen of om extreme traumas te willen meemaken.

        Het leven is een achtbaan en op het moment dat mensen bewust worden dat ze in een RollerCoasterTycoon zitten kunnen ze hun keuzes aanpassen.

  3. Al ben ik verder niet bekend met de verschillende argumenten die reeds omtrent dit onderwerp over en weer zijn gegaan, maar gebaseerd op wat hier geschreven staat zou ik neigen naar het waarschijnlijk achten van dat ataraxia ook niet de oplossing is, en wel om dezelfde redenen als waarom bovengenoemde geluksmachine als keuze niet populair is, namelijk vanwege dat streven naar geluk weleenswaar het hoogste doel lijkt, maar dat het succes ervan aan voorwaarden onderhevig is om het ook daadwerkelijk als zodanig te zullen ervaren.

    Een ijsje in de zomer kan zegmaar precies zijn wat je wilt, maar er moet wel een stokje aan, hoorn onder of in een bekertje zitten, en niet los in de hand.

    en volgens mij is prestatie / trots 1 van die voorwaarden, en om dat te genereren neem je risico.

    1. Joost, daar heb je zeker een punt. Niet alle spanning of angst hoeft uiteindelijk negatief te zijn. Epicurus is het daar tot op zekere hoogte mee eens (geciteerd uit Handboek Geschiedenis 1, p. 163):

      Andersom kunnen we sommige onlustgevoelens maar beter verduren, omdat zij uiteindelijk genot opleveren die opweegt tegen het ongemak. Omdat ons lichaam niet in staat is de voor- en nadelen tegen elkaar af te wegen moet ons verstand (phronesis) te hulp komen door van geval tot geval de noodzakelijke afweging te maken: de ‘hedonistische calculus’.

      Ik denk dat een risicootje daar zeker onder kan vallen. Tenzij het risico te groot wordt, dan kun je er namelijk beter voor kiezen om het risico gewoon niet te nemen.

  4. Hoi,

    Ik kan de noot [1] niet in zijn oorspronkelijke vorm vinden, maar ik wil even (geheel in de stijl van Aristotles) wijzen op valse retoriek in dit gedachten-experiment in de vorm van een paradox.

    Er wordt geïnsinueerd dat a. de machine al je wensen vervult en b. dat je de vrije keuze hebt om de machine te verlaten. Deze laatste premisse verteld ons dat de gebruiker van de machine tijdens het gebruik ervan bewust is dat hij in deze machine zijn ervaringen beleeft, en houdt daardoor (in mijn optiek) onvervulbare wensen over, bijvoorbeeld;
    de wens dat al de ervaringen in de machine de realiteit zouden zijn, of
    de wens dat hij niet afhankelijk was van een aan verval onderhevige machine of een menselijk lichaam om in zijn nieuwe wereld te leven.

    Verder wordt, voor degene aan wie het gedachten-experiment wordt voorgelegd, de machine-optie zwaar beladen door het dreigement dat niemand ooit de machine verlaat. Iets “voor altijd” kiezen doe je niet snel in een enquette.

    Zodoende is dit gedachten-experiment een sterk woordspel van emoties en verlangens, maar niet helemaal rond te krijgen wat betreft de uitersten die hij noemt (AL je wensen, NIEMAND eruit), en lijkt de uitslag ervan, namelijk dat de meeste mensen het niet willen, oneerlijk verkregen.

    Ik wil verder Epicures niet betwisten wat betreft het bewandelen van de gulden middenweg,

    Ik ben een vervent lezer en kom graag op deze site als lezer, maar dit punt leek me toch wel de moeite waard om even de discussie in te slingeren.

    Nogmaals, ik kon de orginele bron niet vinden.

    1. Jeroen,

      Voor het schrijven van dit artikel heb ik naar meerdere shows van Philosophy Talk geluisterd, en ik merk dat ik naar de verkeerde show heb verwezen. Inmiddels heb ik de juiste bron eronder gezet (bedankt voor de opmerking!), welke je hier kunt vinden:
      http://www.philosophytalk.org/pastShows/Happiness.htm

      Verder denk ik dat enquêtes sowieso geen ideaal middel zijn om iets te meten, en wel precies om wat jij al aangeeft: de woordkeuze en afbakening van de vragen beïnvloeden in grote mate de antwoorden die gegeven worden. Van dit gedachte-experiment zijn echter verschillende varianten welke tot ongeveer eenzelfde conclusie leiden. Of deze conclusie klopt maakt eigenlijk niet uit: het gaat er bij een gedachte-experiment als deze om om na te gaan bij jezelf hoe jij je zou voelen. Een ander (heel kort door de bocht) voorbeeld: zou jij een leven willen waarbij zga. alles wat je wilt ook voor elkaar komt omdat je vader zo rijk is dat hij alles voor je kan betalen, zonder dat je weet dat je vader er eigenlijk achter zit? (voorbeeld uit diezelfde radio show, wel wat versimplificeerd).

      Als je de show wilt luisteren, laat het mij dan weten (je kunt er ook $1.29 voor betalen). Ik heb een stukje uitgetypt, als volgt (let op: spreektaal):
      …a certain kind of thought-experiment that’s been bouncing around in philosophy a long time, and there are 2 versions of this. The simple one was though of by Robert Nozick about 20 years ago. It’s the idea of a contraption. You put yourself in it, electrodes are attached to your head, you are given waves of pleasure. This is completely voluntary; you can get out of the box any time you want. The fact is: no one ever gets out of the box. The question for the listener is: would you be willing to do that if you were pretty shure that you would spent the rest of your life in the box? And most people flatly say ‘no’.

  5. @Niek,
    Wat ik zei was geen oordeel over risico, maar het uitgeschreven vermoeden dat prestatie een noodzakelijk onderdeel is van sustained geluk, en dat een voorwaarde voor prestatie, risico is, en dat dit in tegenstrijd is met het veilige neutrale, en dus ataraxia geen oplossing biedt.

    @jeroen,
    Scherp!
    Als engels citaat lijkt de paradox grotendeels te vervallen, de beladenheid blijft dan natuurlijk nog wel staan..

    Overigens bestaat dit en hebben velen het zelf mee mogen maken. Namelijk MDMA.
    Dat bewerkstelligt een staat van euforie, echter, na dit enkele keren te hebben gebruikt is de euforische staat weleenswaar nog aanwezig, maar daarnaast ook het groeiende besef dat wat je voelt niet echt is, en dat de vriendelijkheid die jouw omgeving uit slechts schijn is. Het hele bestaan op dat moment krijgt een kunstmatige, en onuitstaanbare bijsmaak, ongeacht de geluksamplitude op dat moment. (een welbekend feit voor hen die de eind jaren 90 dance scene, en de opmars van MDMA van dichtbij hebben mogen beleven).

    oftewel, het gedachte experiment lijkt ook tegenstrijdig met de instinctieve wetenschap dat geluk onder deze voorwaarden onacceptabel is. Niemand zal in de machine blijven zitten.

Laat een antwoord achter aan Niek Reactie annuleren