maatschappelijk verantwoord ondernemen

Het bestaansrecht van een bedrijf is niet primair om veel winst te maken, al is winst nodig voor de overleving. Voor veel van de betrokkenen bij een bedrijf is een bedrijf een deel van hun leven. Is het mogelijk tegelijkertijd winst te maken en je ethisch zuiver te gedragen? Kortom: is ethisch ondernemen mogelijk?

Waarom zijn er bedrijven?
Mensen hebben goederen en diensten nodig. Zelfs bij de eerste mensachtigen vond al enige specialisatie plaats. Zo gingen de mannen doorgaans op jacht (of voerden ze oorlog), terwijl de vrouwen plantaardig voedsel verzamelden en huishoudelijke taken verrichtten. Een persoon of een groep personen die zich beroepsmatig specialiseert op het leveren van een bepaald product of dienst, heet een bedrijf. Primair is het bestaansrecht van bedrijven dus: iets vervaardigen of doen wat anderen nodig hebben. Bedrijvigheid is dus essentieel voor ons overleven; omdat we steeds betere technieken en steeds effectievere samenwerking ontwikkelden, slaagden we er in ons te ontworstelen aan de armoede. Er ontstond een escalerend proces: omdat steeds meer technieken werden ontdekt, kon er steeds meer tijd en hulpbronnen worden ingezet om nog betere technieken te ontwikkelen.

Wat is winst?
Winst is wat je overhoudt als je de kosten aftrekt van de opbrengsten. Hoe meer winst een bedrijf maakt, hoe meer het bedrijf overhoudt en, als het de winst investeert in het bedrijf, hoe sneller het kan groeien. Ook kan het de eigenaren van het bedrijf rijker maken. Winst kan het gevolg zijn van een slim, innovatief bedrijfsproces, waardoor het bedrijf iets voor weinig kosten kan leveren terwijl er veel vraag is. Winst kan ook het gevolg zijn van parasitaire bedrijfsactiviteiten, waardoor het bedrijf weliswaar veel overhoudt, maar aan de rest van de wereld veel schade wordt toegebracht, zodat netto sprake is van vernietiging van kapitaal.

Voorbeelden van parasitaire bedrijven

• Alle bedrijven in de financiële sector, enkele verzekeraars en non-profit banken uitgezonderd. De financiële sector produceert zelf niets, maar leeft van arbitrage, lees: afromen van winsten van anderen.
• De Verenigde Oost-Indische Compagnie, ooit opgehemeld door voormalig premier J.P. Balkenende,  maakte veel winst door inlanders als slaaf te dwingen specerijen te verbouwen, die de Compagnie voor veel winst in Europa verkocht. De  winst werd mede zekergesteld door concurrenten te vernietigen.
• Patenttrollen verdienen geld door patenten voor zoveel mogelijk te verkopen. Hiermee dwingen ze andere bedrijven dure advocaten in te huren, belemmeren ze innovatie omdat andere bedrijven bang zijn eventuele patenten te schenden en persen ze bedrijven vele miljoenen af.
• Veel mijnbouwbedrijven richten een zware ravage aan, waarna de omwonenden met de brokken zitten, omdat de eigenaren de rechtspersoon waar de mijn in zit, failliet laten gaan.
• Bedrijven die spookfacturen versturen of facturen voor opname in obscure of niet-bestaande registers.
• Tabaksproducenten, drankproducenten of andere producten die schadelijk zijn voor de gezondheid.
• Wapenfabrikanten, vooral de producenten van anti-personeel landmijnen.
• Bedrijven die hun eigen vraag creëren door problemen te veroorzaken, angst te zaaien of door mensen niet-bestaande problemen aan te praten, zodat zij overbodige producten of diensten kopen.

Maatschappelijke en sociale verantwoordelijkheid
Als ondernemer heb je de plicht, om niet alleen aan de winstcijfers te denken maar ook aan de gevolgen die je bedrijfsactiviteiten op de rest van de planeet hebben. Enkele eeuwen geleden was dit een heel natuurlijke gedachte. Eeuwen van gelobby door geslepen corporate advocaten in de VS hebben er helaas uiteindelijk toe geleid dat winst als doel op zich voldoende bestaansreden is voor een bedrijf, sterker nog: dat een manager strafbaar is als hij de winst voor de aandeelhouders van een bedrijf niet maximaliseert. Landen buiten de VS hebben helaas voor een belangrijk deel deze wetgeving overgenomen. Ook ontspringen managers nog steeds de dans als zij hun bedrijf moedwillig bijvoorbeeld milieuregels aan de laars laten lappen. Effectiever is in dit geval uiteraard persoonlijk aansprakelijk stellen en strafvervolging voor dit soort overtredingen.

Eed van Hippocrates voor ondernemers?
De tegenstelling tussen de koopman en de dominee is schijn. Ook voor zakenmensen is ethisch handelen belangrijk. Al is het maar omdat een bedrogen klant niet meer terugkomt. Ook zijn de gevolgen van zakelijk wanbeleid groot, zoals we hebben gezien in de Golf van Mexico, waar korte-termijn winstbejag van BP-managers leidde tot de grootste milieuramp in de moderne geschiedenis. Voor artsen bestaat er al sinds de klassiek-Griekse tijd de Eed van Hippocrates. De artseneed van het kleine Nederlands Artsen Genootschap heeft nog het meeste weg van de Eed van Hippocrates en luidt als volgt:

Ik zweer en onderschrijf, dat ik deze eed, zolang ik mag beschikken over mijn vermogens en verstandelijk inzicht, ten einde toe zal houden.

Ik zal iemand, die mijn leermeester in de geneeskunst is geweest, beschouwen als een familielid en belangeloos terzijde staan. Diens kinderen zullen voor mij zijn als broeders, die ik desgevraagd op mijn beurt, zonder daarvoor vergoeding te vragen, in de geneeskunst zal opleiden. Mijn onderricht zal ik geven aan hen, samen met mijn eigen kinderen en aan de studenten, die onderworpen zijn aan de plicht tot geheimhouding, maar niet aan buitenstaanders.

Ik zal mijn voorschriften geven naar beste weten en kunnen, tot welzijn van de patiënten en ik zal hen behoeden voor alles, wat schadelijk en verkeerd is. Ik zal niemand, die mij daarom vraagt, helpen aan een dodelijk brouwsel, noch zal ik uit eigen beweging met een advies daartoe komen. Ook zal ik geen enkele vrouw helpen aan een giftige zetpil. Onberispelijk en godvrezend zal zowel mijn privé-leven zijn als de uitoefening van mijn beroep.

Ik zal geen handelingen uitvoeren, die niet tot mijn competentie behoren, maar zo nodig plaats maken voor hen, die wel ter zake kundig zijn. Indien ik mij begeef op het privé-terrein van de patiënten zal ik dat doen ter genezing, mij verre houdend van alle misbruik van mijn positie in mijn houding tegenover vrouwen en mannen, met name op seksueel gebied.

Al wat ik als hulpverlener zal zien of horen, ook van het privé-leven van de patiënten zal ik voor mij houden, in de overtuiging dat zulke dingen geheim moeten blijven.

De achting van alle mensen voor mijn levenswijze en beroepsuitoefening moge voor altijd mijn deel zijn, indien ik deze eed nakom en niet verbreek. Bij overtreding en meineed echter moge het tegendeel mij overkomen.

Moet er ook niet een dergelijke eed voor ondernemers en vooral managers komen?