ataraxia

Grote bedrijven weten het al lang: om te overleven moet je vroegtijdig inspelen op toekomstige trends. Zo is het niet verstandig om te wachten op een zogenaamde ‘price on carbon’, omdat dit op den duur zeker zal worden ingesteld. Als bepaalde stoffen er morgen niet meer zijn of drastisch duurder worden, zullen er vervangers moeten komen. Wachten tot het zover is heeft geen zin, daarom wordt er veel geïnvesteerd in toekomstscenario’s. Duurzaam te werk gaan omdat ze begaan zijn met de natuur? Welnee, geld en de angst om failliet te gaan is hier de grootste drijvende kracht. It is, once again, money that makes the world go round.

Zo’n 2500 jaar geleden werkte de Griekse filosoof Aristoteles in zijn Ethica Nicomachea aan de deugdenethiek. Hierin stelt hij dat menselijke handelingen doelgericht zijn, met geluk als hoogste doel van het leven. Als gevolg van de kapitalistische en materialistische instelling die veel mensen vandaag de dag lijken te hebben, is dit hoogste doel uit het oog verloren. Men wil het liefst een goede baan, een dure auto en een groot huis. Toch blijkt dat als je door zou vragen waarom iemand bijvoorbeeld een dure auto wilt, geluk uiteindelijk de meest basale (intrinsieke) drijfveer is. Slechts weinig mensen beseffen dit.

Het idee dat het puur ervaren van geluk het hoogste doel van het leven is, is inmiddels enigszins achterhaald. Om dit te illustreren een gedachte-experiment gebaseerd op ideeën van Robert Nozick (1974) e.a. [1]:

Je staat voor de keuze om een ‘experience’-machine te betreden. Deze machine zorgt er via elektrodes op je hersenen voor dat al je verlangens worden vervuld. In je gedachten ben je er van overtuigd dat deze verlangens ook werkelijkheid zijn geworden, maar dat zijn ze niet. De machine betreden is geheel vrijblijvend; ieder moment kun je de machine verlaten. Feit is: niemand doet dat. Zou jij in die machine gaan, wetende dat je de rest van je leven er zult doorbrengen? De meeste mensen zouden dat niet willen. Dit er op lijkt te duiden dat er meer is dan alleen het ervaren van geluk, zoals het zelf werkelijk en actief deelnemen aan de oorzaken die leiden tot ons geluk.

Al sinds de Oudheid zijn er mensen geweest die antwoord probeerden te geven op de vraag waardoor het hoogste geluk wordt gekenmerkt. Epicurus en de Epicuristen  dachten dat het hoogste geluk gekenmerkt werd door ataraxia, de toestand van onverstoorbaarheid.
Voor de fundering van zijn ethiek maakte Epicurus onderscheid tussen twee gevoelens: genot en pijn. Over deze twee gevoelens had hij een binaire opvatting: afwezigheid van genot is pijn en afwezigheid van pijn is genot. In tegenstelling tot Aristoteles gaat Epicurus uit van genot als het hoogste doel van het leven, wat zijn ethiek hedonistisch maakt. Van nature streeft ieder mens er naar om pijn te vermijden en genot te zoeken. Toch stelt Epicurus dat het niet altijd nastrevenswaardig is zonder meer de genotslusten te volgen, omdat het vaak negatieve elementen met zich mee brengt. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan wanneer je altijd klakkeloos met iedereen naar bed gaat, de kans op ziektes aanzienlijk toe neemt. Het omgekeerde is het geval voor onlustgevoelens. Ons verstand is hierbij nodig om de afweging te maken wat verkieslijk is.
De neutrale toestand, die tussen het sterke genot en de pijn in staat, brengt vaak de minste risico’s met zich mee en is daarmee ook een positieve vorm van genot. Deze toestand van onverstoorbaarheid, van zowel lichaam als geest, noemt Epicurus ‘ataraxia’. Het hoogste geluk, dat gelijk staat aan het hoogste genot, kenmerkt zich dus door ataraxia; de toestand van het veilige neutrale.[2]

Wat kunnen we hier van leren? Om het hoogste doel van het leven te bereiken, onze meest basale behoefte van geluk te bevredigen, zullen wij niet onze heil moeten zoeken in het zoveel mogelijk vergaren van dure spullen. Beter is het om actief maar gepast en met ons verstand onze verlangens te bevredigen. Deze houding zal er misschien niet voor zorgen dat je de rijkste man van de wereld wordt, maar om gelukkig te worden is dat gelukkig ook niet nodig.

Bronnen:
[1] Prof. Robert Solomon, Philosophy Talk 31-08-2004.
[2] Handboek Geschiedenis 1, hoofdstuk 7.2 en 7.3 (Universiteit Utrecht).