‘Economie in strijd met natuurwetenschap’
Economen liggen de laatste jaren steeds meer onder vuur. Hun modellen slagen er maar niet in om duurzame welvaart te creëren en de financiële crisis kwam voor de meeste economen, de libertarische Oostenrijkse School uitgezonderd, out of the blue. Logisch, zegt hoogleraar ecologie Charles Hall. Economen gaan uit van iets fictiefs, kapitaal, in plaats van wat er werkelijk toe doet: energie. Kan onze maatschappij voort blijven bestaan als er alleen energiebronnen beschikbaar zijn met veel lagere EROEI’s dan olie en gas nu?
Economie en ecologie
In ecosystemen is de fundamentele “valuta” niet kapitaal, maar energie. Chemische energie, om precies te zijn, die door planten uit zonlicht wordt geproduceerd en steeds via allerlei trappen weer vrij komt. De bekende voorbeelden uit de biologieles: gras groeit door zonlicht, konijn eet gras, vos eet konijn, dode vos wordt afgebroken door bodembacteriën en maden. De gedachte van Charles Hall ligt dus op zich voor de hand. Het economische systeem waarin we leven, is niet gebaseerd op kapitaal, wat dat ook moge zijn, maar op energieomzettingen. De mensheid heeft al die duizenden jaren gewerkt aan systemen om steeds meer energie te kunnen vergaren en te gebruiken om gewenste producten te scheppen, zoals voedsel, vermaak, statusgoederen en nog meer mensen. Met succes overigens: er is nu meer te eten, het leven is plezieriger dan ooit eerder in de geschiedenis en bijna tien procent van alle mensen die ooit geleefd hebben, leeft nu.
Energie en EROEI
Aan dat succes zit echter een vervelende keerzijde. Er zijn enorme hoeveelheden energie nodig om het feestje door te laten gaan. Zeker als de mensen in de niet-westerse landen ook een westers levenspeil gaan krijgen. Die energie is er wel, maar wordt steeds moeilijker te winnen omdat de makkelijk winbare fossiele brandstoffen uitgeput raken. Hall en andere fysische economen gaan daarom niet uit van hoeveel euro het kost om een vat olie uit de grond te persen, maar hoeveel energie het kost om de nuttige energie van het vat olie te winnen. Dit begrip heet Energy Returned On Energy Invested, afgekort EROEI.
Waterkracht kent een extreem hoge EROEI, bij sommige dammen boven de 100. Dat betekent dat voor elke kilowattuur energie die in de bouw van een dam gestoken worden, er 100 kilowatturen terugkomen. Dat betekent weer dat er met de overige 99 kilowattuur leuke dingen gedaan kunnen worden, bijvoorbeeld de Eiffeltoren ’s nachts verlichten, een raket naar de maan schieten of een oorlogje uitvechten met fanatieke moslims. Schalie-olie, waar we de laatste tijd veel over horen, kent een EROEI van minder dan twee. Dat betekent dat we voor elke kilowattuur die we er in stoppen, we nog geen twee terugkrijgen. We zullen een groot deel van de bevolking in schalieoliefabrieken moeten laten werken (of toeleverende bedrijven) en ze een laag loon moeten uitbetalen, als we onze toekomstige energievoorziening op schalieolie willen laten draaien. Uitbreiding van de energievoorziening vereist enorme investeringen, waardoor ‘de economie’ nog maar met een slakkengang zal functioneren en uiteindelijk instorten (omdat ook schalieolie op een gegeven moment op is). Aldus Hall en zijn medestanders.
Ramp of juist niet?
Een lagere EROEI kan ook positief uitpakken. Een hoge EROEI betekent veel surplus voor de elite. Als de EROEI daalt, vindt een uitruil van energie voor arbeid plaats. Er komt nieuwe (laagbetaalde) werkgelegenheid, omdat klussen die eerst met energie konden worden aangepakt, nu met arbeid moeten worden aangepakt. Vrachtfietsen in plaats van benzineslurpers bijvoorbeeld. Ook wordt er zorgvuldiger met energie omgesprongen. Zo verbruikt een Nederlands huis anno 2014 bijna de helft minder gas dan in de zeventiger jaren. Er ontstaat een rijk geschakeerd economisch ecosysteem van maatwerkoplossingen. Ook de landbouw zal energie-extensiever moeten worden, onder meer door minder veeteelt en meer lokale producten. Het leven wordt rustiger, er is werk voor iedereen en minder stress. Toch zijn de gevolgen van een structureel lage EROEI per saldo negatief, omdat er minder energie beschikbaar is, dus minder welvaart en minder complexiteit. Het goede nieuws is dat de EROEI’s van onuitputtelijke duurzame energiebronnen nog steeds stijgen. Zo ligt die van de ongunstigst geplaatste zonnepanelen nog steeds rond de zes, maar is deze gemiddeld 15 en stijgt deze ieder jaar. Wind scoort al rond de 20, niet veel lager dan olie en vergelijkbaar met kolen. De huidige economische dip behoort daarom steeds meer tot het verleden.