vrije wil

Determinisme en de vrije wil

Sinds jaar en dag is er in de filosofie een debat omtrent wat we noemen “de vrije wil”. Mede dankzij Nietsche’s uitspraak dat alles slechts interpretatie is en zijn uitspraak dat God dood is, wint het determinisme sinds begin 20e eeuw steeds meer terrein. Ook vandaag de dag is de algemene opvatting dat “de wetenschap” uiteindelijk overal een antwoord op zal vinden en dat we dus gedetermineerd zijn. Hier mijn opvatting die, uiteraard, slechts een interpretatie is.

determinisme en de vrije wil
Determinisme zou het hebben van een vrije wil uitsluiten.

Omdat de wereld om ons heen en onze interactie met deze wereld te complex is voor onze hersenen om te bevatten, hebben onze hersenen zich in de loop der tijd zo ontwikkeld dat ze denken in betekenis. Hiermee zijn wij in staat betekenissen – die er op zichzelf niet zijn – toe te kennen aan fenomenen in de wereld, om zodoende toch iets met de complexiteit van de wereld te kunnen. Taal is hierbij een belangrijk instrument [a]. Helaas is ambiguïteit een veel voorkomend euvel in de taal; een semantische verwijzing komt zelden precies overeen met de ontologische werkelijkheid [b]. Dit kan ook niet anders, want mocht taal de werkelijkheid wel perfect dekken, dan zou het weer zo complex zijn dat de mens er niets mee is opgeschoten.

Een simpel voorbeeld van het interpreteren op verschillende niveaus wordt gegeven door Joel Anderson (1).

Stel je voor dat een deelnemer aan een schaaktoernooi zich opeens realiseert  dat het schaakspel één grote nepperij is, want “Pionnen bestaan niet – het is slechts hout!”. (2)

determinisme en de vrije wil
Determinisme stelt dat elke gebeurtenis causaal verbonden is met eerdere gebeurtenissen. Les Chatfield uit Brighton, EngelandFlickr

Deze deelnemer realiseert zich op dat moment niet dat we in een wereld van betekenisgeving leven en daarmee een soort nieuwe realiteit over de complexe werkelijkheid hebben gelegd [c]. In zijn artikel uit 1949 verwijt Gilbert Ryle Rene Descartes een categoriefout te hebben gemaakt. Daar Descartes beweert dat lichaam en geest verschillende eigenschappen hebben en dus iets wezenlijk anders moeten zijn (3), zegt Ryle dat het ene niet logisch uit het andere volgt (4). Het is alsof je alle spelers van een voetbalteam hebt ontmoet, maar je afvraagt waar het team nu is [d]. Eenzelfde fout maakt de deelnemer aan het schaaktoernooi; op een ander niveau kan dezelfde fysische substantie een andere betekenis hebben. Ze doen niet alsof het een pion is; het is een pion (5).

Een ander hieraan gelijkende fout is terug te vinden in de vraag hoe het toch kan dat we, ook al lijken we gedetermineerd, toch denken dat we vrij kunnen handelen en dus een vrije wil hebben. Harry Frankfurt stelt hierover dat we ondanks dat onze handelingen gedetermineerd zijn, we onze “wil” in overeenstemming kunnen brengen met deze handelingen (6). Vrijheid is sturing van je gedrag op basis van desires; dat wat je uiteindelijk doet, is dan een gevolg van je wil. Deze illusie van de vrije wil is in zekere zin emergent aan de structuur van de hersenen en de wereld van betekenissen. Ook al zouden we ons best doen aan deze illusie te ontkomen, is het nog onvermijdelijk. Of om een voorbeeld van Daniel Wegner aan te halen: ook al weet je dat je door een illusionist voor de gek gehouden gaat worden, alsnog laat je je voor de gek houden (illusion of the magic self)(7).

De opvatting van de verschillende niveaus van betekenis  vertoont gelijkenissen met het “perspectief dualisme” van Jürgen Habermas. Habermas stelt dat je nog steeds moreel verantwoordelijk gehouden kunt worden voor je handelen (2e persoonsperspectief), ondanks dat je vanuit de werkelijkheid an sich geen vrije wil kan abstraheren (3e persoonsperspectief) (8). Het is dus niet mogelijk om je bij het handelen te beroepen op het deterministisch perspectief, omdat vanuit de realiteit van betekenissen – welke in deze context ook als “de samenleving” gelezen kan worden – je wel verantwoordelijk wordt gehouden voor je handelen.

Stel dat je je na het lezen van dit artikel kan vinden in de stelling en onderbouwing en je gelooft in de visie op de wereld in de vorm van betekenisgeving, dan nog is de kans klein dat je naar aanleiding van dit artikel daadwerkelijk anders zult handelen in het dagelijks leven. Zoals gezegd is dit ook niet anders: de huidige realiteit van betekenissen en de druk(te) die dit vanuit de samenleving op ons neer legt is nog steeds te complex voor ons om ons niet voor de gek te laten houden en van perspectief te wisselen. Het is niet anders: zo zitten onze hersenen nou eenmaal niet in elkaar.

Notes:

[a] Betekenissen hebben pas zin vanuit een 2e persoonsperspectief, dus bij interactie tussen mensen. Zoals Wittgenstein (9) en Malcolm (10) al aangeven heeft het weinig zin om deze betekenissen binnen een “privetaal” te houden.

[b] Ik heb geen bron die dit letterlijk zo beweerd, maar ik denk dat ik het (als ik meer tijd had) zou kunnen afleiden uit hoofdstuk 2 en 3 van Semantics (11).

[c] Ik gebruik “werkelijkheid” om daarmee de ontologische, complexe werkelijkheid onafhankelijk van de mens aan te duidelijk. Ik gebruik “realiteit” om de wereld zoals die door de mens in taal (en betekenis) wordt omschreven.

[d] Voorbeeld overgenomen uit een college van Dr. Annemarie Kalis.

Bronnen:

  1. Anderson, J. (2011). Vrijheid door betrokkenheid: Strawson en Habermans tegen vrije-wil-scepticisme. Hoezo vrije wil?, pp. 232-251.
  2. Ibid., p.244.
  3. Ruler, H. van (1999). Over de natuur van de menselijke geest; dat deze beter te kennen is dan het lichaam. Uitgelezen Descartes, pp. 237-244
  4. Ryle, G. (2002). Descartes’ myth. The Concept of Mind. The University of Chicago Press, Chicago, pp. 11-24.
  5. Zie bron 1, p. 244.
  6. Frankfurt, H.G. (1971). Freedom of the Will and the Concept of a Person. Journal of Philosophy 68, pp. 5-20.
  7. Wegner, D.M. (2008). Self is magic. Are we free? Psychology and free will, pp. 226-247.
  8. Habermas, J. (2004). Freedom and Determinism. Pp. 1-11.
  9. Wittgenstein, L. (2006). Filosofische onderzoekingen. Vertaling Derksen, M. en Terwee S., pp. 109-1 27.
  10. Malcolm, N. (1958). Knowledge of other minds. The Journal of Philosophy, LV No. 23, pp. 969-978.
  11. Saeed, J.I. (2009). Semantics (3rd edition). Pp. 23-80.

Determinisme en de vrije wil Meer lezen »

Zijn wij ons brein? – Vier lezingen

Zijn wij ons brein? De afgelopen maanden reageerden Utrechtse wetenschappers op vragen over de vrije wil, brein, lichaam en geest – en op elkaar. Deze Kettingreactie wordt voorafgaand aan de eerste lezing door Herman Philipse op 4 april, gepresenteerd als e-book.

Zijn wij ons brein? Bestaat de vrije wil? Vragen die door de ontwikkelingen in de neurowetenschap een enorme boost hebben gekregen. Hersenscans leggen de innerlijke wereld bloot en metingen van zuurstofniveaus in ons brein lijken ons gedrag te verklaren. Zo weten we steeds meer over de werking van onze hersenen. Maar hebben we daardoor ook meer kennis van ons bewustzijn en zoiets als de vrije wil? Getuige de bestsellerlijsten houden deze vragen niet alleen wetenschappers en filosofen bezig. Logisch, want ze gaan over ons allemaal, over de vraag wat het betekent om mens te zijn.

Prof. dr. mr. Herman Philipse (Universiteitshoogleraar, UU) zal in vier colleges filosofische en kritische vragen in de neurowetenschappen identificeren. Welke visies zijn er op de verhouding tussen hersenen, bewustzijn en gedrag? Hoe kan de filosofie de begrippen in dit debat analyseren? Wat bedoelen we als we spreken over ‘vrije wil’? Ook wetenschapsfilosofische vragen komen aan de orde. Zegt hersenactiviteit iets over waarom we doen wat we doen? Misschien verklaart het wel waardoor we onze armen omhoog en omlaag bewegen, maar is dat te vergelijken met keuzes die we maken op het gebied van studie, werk of relaties? Ga mee op onderzoek in dit overzichtscollege neurofilosofie.

Deze lezingen reeks wordt gehouden in de Aula van het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht, op woensdag 4, 11, 18 en 25 april, 20.00 tot 21.30 uur. Tevens is de reeks live te volgen op internet of later terug te zien via de website van Studium Generale.

Bron: Studium Generale (in samenwerking met Home Academy)

Programma
Woensdag 4 april
Neurowetenschap en de vrije wil
Toont neurowetenschappelijk onderzoek aan dat wilsvrijheid illusoir is?

Woensdag 11 april
Van substantiedualisme naar emergentie
Hoe verhoudt bewustzijn zich tot processen in de hersenen?

Woensdag 18 april
Wat verklaart ons gedrag?
Folk psychology, eliminatief materialisme, oorzaken en redenen

Woensdag 25 april
De filosoof als conceptuele therapeut
Drogreden en andere begripsverwarringen

Inmiddels is ook een PDF gepubliceerd met daarin een kettingreactie van een aantal vooraanstaande wetenschappers en filosofen omtrent dit onderwerp. Deze kun je hier downloaden (let op: 20 mb).

Onderstaand een Studium Generale-film over Lichaam en geest uit een eerdere reeks lezingen:

Zijn wij ons brein? – Vier lezingen Meer lezen »