De Codex van Hammurabi was voor iedere onderdaan van de Mesoipotamische vorst te lezen op deze publiek tentoongestelde steen. Dit voorkwam willekeur. Het begin van the rule of law, in zekere zin. Bron: Wikimedia Commons.

Rule of Law: gevaarlijk denkbeeld of enige bescherming tegen dictatuur?

Door sommige denkers wordt de ‘rule of law’ het meest gevaarlijke idee ooit genoemd. Is dat terecht? Of is juist het steeds meer negeren van de ‘rule of law’ de oorzaak van grote problemen in de wereld?

Wat is de ‘rule of law’?
Met de opkomst van grote rijken, zoals het Perzische Rijk en het Romeinse Rijk, werd een universele codex van wetten zeer belangrijk. Een wierookhandelaar uit, zeg, Elam, in het centrum van het Perzische Rijk, moest een geldig contract af kunnen sluiten met zijn collega in Sardis, bij de toenmalige Perzische grens met Griekenland. Door de Perzen werd de wet van uiterst groot belang geacht. De spreekwoordelijke ‘wet van Meden en Perzen‘ was onherroepelijk. Had de Perzische koning eenmaal een wet uitgevaardigd, dan kon deze wet door niemand, ook niet door de heersende vorst zelf, herroepen worden. Deze ontwikkeling was uniek. Voor het eerst in de menselijke geschiedenis gold, dat de wet de kracht had om het gezag van de koning in te perken.
Dit principe, dat niemand, ook de koning niet, boven de wet staat wordt ‘rule of law’ genoemd en is onlosmakelijk onderdeel van de rechtsstaat.
Waar de Perzische koning slechts gebonden was aan zijn eigen wetten, ontstonden later grondwetten (de Engelse Magna Charta is hier een primitieve voorloper van), die  de handelingsbevoegdheid van de monarch inperkten en de adel en burgerij enige rechten gaven.

De Codex van Hammurabi was voor iedere onderdaan van de Mesoipotamische vorst te lezen op deze publiek tentoongestelde steen. Dit voorkwam willekeur. Het begin van the rule of law, in zekere zin. Bron: Wikimedia Commons.
De Codex van Hammurabi was voor iedere onderdaan van de Mesopotamische vorst te lezen op deze publiek tentoongestelde steen. Dit voorkwam willekeur. Het begin van the rule of law, in zekere zin. Bron: Wikimedia Commons.

Werkt de ‘rule of law’ in het voordeel van de elite of van de gewone man?
Uiteraard hangt van de inhoud van de wetten af, hoe deze de machtsverhoudingen in de jurisdictie (domein waar het recht geldt; doorgaans het grondgebied van een staat) beïnvloeden. Een rassenwet zoals in Zuid Afrika of nazi-Duitsland zal uiteraard de onderdrukte groep benadelen. In de wet verankerde universele mensenrechten hebben dan juist weer een nivellerende werking. Over het algemeen leidt een consequente ‘rule of law‘ tot inperking van de willekeur van heersers. Helaas geldt dit ook voor de willekeur van goedwillende heersers. Een overheersende rol van de wet zal leiden tot het ontstaan van een bevoorrechte kaste van wetskenners, in Nederland beter bekend als juristen.  In landen of instituten waar de rule of law minder ontwikkeld is, zie je juist dat machthebbers zich verrijken. De gewone man kan echter zichzelf wetskennis eigen maken en machtiger lieden doen sneuvelen. Hier zijn ook voorbeelden van bekend; zelfs in een corrupte rechtsstaat als Nederland wacht eindelijk voormalig topambtenaar Joris Demmink, na jarenlange sabotage van onderzoeken van hogerhand, de gang naar de rechter. De gewone man zal daarentegen een volksopstand moeten organiseren om een dictator ten val te brengen.  Een uitermate hachelijke onderneming, zo weten aandachtige nieuwsvolgers.

Is de ‘rule of law’ gewenst of juist een gevaarlijk waanidee?
De rule of law zorgt voor rechtszekerheid. Dit is uitermate waardevol: in een land waar wetteloosheid heerst, loont het niet om te investeren in de toekomst. Inderdaad kan de wet worden geëxploiteerd door gewetenloze lieden, maar dit kan niet zonder slag of stoot. In ieder geval moet de schijn op worden gehouden. Dat is een stuk moeilijker dan bruut machtsmisbruik. Volgens de trias politica van Montesquieu is er een wetgevende (Kroon, Eerste en Tweede Kamer), een uitvoerende (overheidsapparaat, waaronder politie) en een rechtsprekende macht. In een goed functionerende rechtsstaat zijn deze strikt gescheiden. Nadeel is dan weer dat onwerkzame wetten consequent gehandhaafd moeten worden. Als het om verwerpelijke  wetten gaat, bekende voorbeelden zijn  het recht voor volwassen mannen om met een negenjarig meisje te trouwen volgens de islamitsiche shari’a wetgeving of de Neurenberger rassenwetten, zal Konsequenz in dit geval letterlijk naar de duivel leiden. Een effectieve rechtsstaat kan dus eigenlijk alleen maar bestaan in een regeringsvorm waarbij het volk grote inspraak heeft. Vermoedelijk is dit de reden waarom de Nederlandse rechtsstaat ernstig vermolmd is.