Wat is leiderschap?

Dit artikel bestaat grofweg uit twee delen. In het eerste deel ga ik op zoek naar de voorwaarden die moeten gelden alvorens we zinvol over leiderschap kunnen spreken. Dit vormt vervolgens de basis voor het tweede deel, waarin ik een drietal eigenschappen noem waar iedere goede leider over zou moeten beschikken. Zodoende is het eerste deel vooral analytisch van aard, en het tweede deel sterk normatief.

Voorwaarden om zinvol over ‘leiderschap’ te kunnen spreken

Hoe zou de wereld eruit zien zonder leiderschap? In zijn boek ‘Leviathan’, geschreven tijdens de Engelse Burgeroorlog, beschreef de Britse filosoof Thomas Hobbes de toestand waarin de mensheid zich zou bevinden als er geen georganiseerde staatsvorm bestond (Hobbes, 1994). Hij noemde dit de ‘natuurtoestand’ en omschreef deze hypothetische toestand als een “oorlog van allen tegen allen”. Niemand zou met een veilig gevoel leven omdat er geen bescherming bestond en zo altijd aangevallen en beroofd zou kunnen worden. Omdat deze toestand – zo redeneerde Hobbes – niet gewenst is, moet er wel sociaal contract opgesteld worden. Er zal een persoon moeten worden aangewezen die de autoriteit krijgt om beleidsmaatregelen te treffen. De precieze uitwerking die het sociale contract zou moeten krijgen volgens Hobbes ga ik hier niet op in, maar dat er in een maatschappij autoriteit en zo ook leiders moeten bestaan, volgt duidelijk uit zijn redenatie.

Hoewel Hobbes zijn natuurtoestand ging over de totale afwezigheid van autoriteit binnen een samenleving, kun je hierbij wel degelijk een vergelijking maken met meer alledaagse situaties. Stel bijvoorbeeld dat er een team van 20 professionals samen een opdracht moeten volbrengen waarbij beperkte bronnen en een beperkt budget voor salarissen beschikbaar is. Zonder sturing zal dit geheid verkeerd gaan. En zoals we van Hobbes in deze vergelijking kunnen leren, zouden de professionals er voor het totale proces goed aan doen om één leider aan te wijzen en hem (of haar – in dit artikel zal ik naar een leider met ‘hem’ verwijzen) ook unaniem als dusdanig te erkennen.

Met ‘erkenning’ hebben we een voorwaarde gevonden op grond waarvan leiderschap kan bestaan; als een leider door niemand als dusdanig wordt erkend, heeft het geen zin om van leiderschap te spreken. Zo is een president na een staatsgreep geen leider meer omdat het volk zijn uitspraken en wensen niet meer zal opvolgen. Hij heeft, zogezegd, geen volgers meer. En het heeft pas zin om van een leider te spreken als er iemand is op wie hij invloed kan uitoefenen. Er moeten minimaal twee personen zijn om over ‘invloed’ te kunnen spreken. De interactie tussen twee of meerdere personen waarbij invloed wordt uitgeoefend, noem ik een sociale praktijk. We kunnen dan stellen dat een leider een persoon is die in een sociale praktijk ook als dusdanig wordt erkend. Leiderschap bestaat slechts in de praktijk van het gebruik van de persoonlijke kwaliteiten van een persoon.

Een leider kan invloed uitoefenen op één of meerdere personen; hij leidt hen zogezegd. Betekent dit dat een leider ook per definitie macht heeft? In zekere zin wel, omdat leiderschap slechts in de praktijk bestaat en deze praktijk gaat over de invloed van een persoon op een andere persoon. Maar laten we deze tweede persoon niet wegcijferen. We hadden al gezegd dat een leider erkend moest worden als dusdanig. Wordt hij dat niet, dan heeft die persoon ook geen macht. We kunnen niet zonder meer zeggen dat iemand macht heeft, deze moet hij eerst krijgen. En als zijn volgers besluiten hem niet meer als leider te erkennen, is zijn macht direct verdwenen.

 

Wat zijn kwaliteiten die horen bij een goede leider?

Tot nu toe hebben we vooral gekeken naar wat er te zeggen valt over de voorwaarden voordat er zinvol over leiderschap gesproken kan worden. Maar daarmee weten we nog niks over wat iemand een goede leider maakt. Deze vraag is sterk verwant met de vraag wat überhaupt goed handelen is en op welke manier we een keuze als ‘een goede keuze’ kunnen bestempelen. Het beleid dat een leider voert is zeer ethisch beladen, omdat zijn keuzes ethische keuzes zijn. Binnen een groep volgers zijn er altijd verschillende belangen en hoe hier mee om te gaan – af te wegen welke belangen meer wegen dan de ander en wie er meer tevreden wordt gesteld – is eigenlijk de centrale vraag binnen de ethiek. Omdat er vele verschillende ethische stromen zijn die verschillende antwoorden hebben op de vraag hoe iemand goed moet handelen, ga ik daar hier niet verder op in (voor meer hierover zie bijvoorbeeld (Blackburn, 2001)).

Ideaal leiderschap is een utopie: het bestaat niet. Omdat er altijd tegenstrijdige belangen zullen zijn, zal beleid altijd ten nadele van bepaalde volgers worden gehandhaafd. Zelfs de hedonistische calculus die de Engelse filosoof Jeremy Bentham in 1789 opstelde om te berekenen wat de ideale beslissing in een bepaalde situatie zou zijn om zoveel mogelijk mensen zo gelukkig mogelijk te maken (Bentham, 1789), bleek niet bruikbaar. Of een beslissing de goede is geweest, kan helaas alleen achteraf met zekerheid gezegd worden. En zelfs dan is het vaak nog moeilijk, zo niet onmogelijk. Tijdens het maken van een beslissing of het opstellen en uitvoeren van beleid zal een leider vooral op zijn gevoel af moeten gaan.

Dilbert 20-06-2010

De uiteindelijke beslissing die op grond van dit gevoel wordt gemaakt zal per persoon verschillen, omdat iedere persoon weer anders tegen een situatie aan kijkt. Toch zijn er bepaalde eigenschappen die naar mijn idee belangrijk zijn voor alle mensen die er naar streven een goede leider te zijn. Deze eigenschappen zijn ook zeker aan te leren.

Een eerste eigenschap die naar mijn idee essentieel is voor een goede leider, is dat deze een duidelijke visie moet hebben. Hij moet weten waar hij naar toe wilt en zijn keuzes daar op afstemmen. In zekere zin kun je zeggen dat een leider zijn keuzes deduceert (afleidt) uit zijn visie. Een klein voorbeeld uit mijn eigen leven. Een vergadering die ik moest voorzitten voor zo’n 20 leden, opende ik door één van mijn visies – het doel van de vergadering – expliciet te maken: “we zitten hier met zijn allen bij elkaar met als doel wat problemen op te lossen. Doordat we slechts twee uur de tijd hebben en er vele punten te bespreken zijn, zal ik genoodzaakt zijn af en toe mensen af te kappen om door te gaan met een volgend punt.” Na deze mededeling vroeg ik of iemand zich hier niet in kon vinden, en gelukkig stemde iedereen in. Omdat ik deze visie op de vergadering vooraf al expliciet had gemaakt en bovendien een mogelijk gevolg ook al had genoemd (het eventueel afkappen), voelde mensen zich tijdens de vergadering minder vervelend op het moment dat ik hen afkapte. Ze wisten immers wat het doel was en hadden impliciet aangegeven hieraan mee te willen werken. Mijn beleid als discussieleider tijdens de vergadering, werd door de overige leden (de ‘volgers’ op wie ik invloed kon uitoefenen) erkend.

Omdat een leider invloed uit oefent op zijn volgers en zijn macht ook dankt aan de erkenning door zijn volgers, is het van belang dat deze leider goed kan inventariseren wat voor belangen er onder zijn volgers leven. Het goed kunnen inventariseren van wat er speelt, het goed kunnen luisteren, is een tweede eigenschap die essentieel is. Het eigen belang van de leider speelt hierin ook zeker mee, maar telt in een ideale situatie slechts evenveel mee als die van iedere andere volger. Een leider moet zijn eigen belang om die reden dus aan de kant kunnen zetten als blijkt dat andere belangen zwaarder wegen. (Overigens, mocht er geen eigen belang mee spelen, dan is de leider belangeloos en is hij een mediator.) Een voorbeeld uit mijn eigen ervaring komt uit dezelfde vergadering als hiervoor beschreven, waarbij ik zelf ook invloed ondervond van de beslissingen die werden genomen. Dit kan voor een leider moeilijk zijn: omdat een leider vaak het laatste woord heeft en de knopen moet doorhakken, is het verleidelijk om de optie die pleit voor het eigen belang voorop te stellen. Dit is een valkuil voor wie een goede leider wil zijn; om ook bij volgende beslissingen de erkenning van de volgers te houden, moet het eigen belang slechts evenveel mee tellen als het belang van iedere volger. Degene die normaliter de vergaderingen voorzat was hier minder goed in, vandaar dat mij werd gevraagd deze vergadering met de leden voor te zitten. De leden bleken mijn aanpak te waarderen, getuige de vele complimenten die ik achteraf mocht ontvangen.

Een laatste eigenschap die ik essentieel acht voor een goede leider, is bekwaamheid in de retorica – de kunst van de welsprekendheid. Aristoteles, Griekse filosoof uit de Oudheid, verstond hieronder “de vaardigheid om geschikte overtuigingsmiddelen te vinden om in een redevoering te gebruiken” (Eemeren, Grootendorst, & Snoeck Henkemans, 1996, pp. 49-50). Hij maakte onderscheid tussen drie technische overtuigingsmiddelen: de logos, ethos en pathos. De logos houdt in dat iemand gebruik maakt van de logica, logische argumenten, om te overtuigen. Ethos wil zeggen dat iemand bij het overtuigen verwijst naar zijn eigen kwaliteiten, zoals zijn studie of ervaring. In het geval van pathos doet een spreker beroep op de emoties van het publiek. Op het eerste gezicht lijkt het logos de belangrijkste en meest efficiënte manier om het publiek te overtuigen, zoals het eerder genoemde deductief afleiden van zijn keuzes uit zijn visie. Dit blijkt echter lang niet altijd het geval. Zo beïnvloedt de emotionele toestand van een persoon, een volger, het vermogen logisch te oordelen. Of sterker uitgedrukt, om met de woorden van de 18e Eeuwse Schotse filosoof David Hume te spreken (Hume, 2010): de rede slaaf is van de passie. Om overtuigend over te komen moeten alle drie de middelen gebruikt worden, waarbij het per situatie en per publiek verschilt welk middel het best werkt.

Om te overtuigen moet een goede leider al deze drie overtuigingsmiddelen effectief in kunnen zetten bij het brengen van een boodschap. Het is voor een leider belangrijk om overtuigend te zijn, juist omdat er bij een grote groep volgers zoveel verschillende belangen spelen en niet al deze belangen tegelijk behartigd kunnen worden. Sommige volgers zullen teleurgesteld moeten worden (denk aan bezuinigingen die toch noodzakelijk doorgevoerd zullen moeten worden) en om deze teleurstelling niet te doen uitmonden in het verliezen van de erkenning van jou als (goede) leider, zal de boodschap met het teleurstellende nieuws met een zo overtuigend mogelijk verhaal gebracht moeten worden. Een mooi voorbeeld waaruit blijkt dat eerlijkheid hierbij (helaas) niet altijd de belangrijkste factor is, kwam naar voren tijdens het college van prof. dr. Paul ’t Hart (Hart, 2012) over crisissituaties. Nadat op zaterdag 13 mei 2000 de vuurwerkramp in Enschede had plaatsgevonden, werd er een onderzoek ingesteld naar hoe dit ooit had kunnen gebeuren. In het rapport dat hier uit voortkwam, stonden maarliefst 75 (!) aanbevelingen die ervoor zouden zorgen dat de kans op nog een dergelijke ramp tot een minimum (nagenoeg nul procent) zou worden gereduceerd. Maar het uitvoeren van al deze aanbevelingen zou de overheid tientallen miljoenen euro’s kosten. Dit terwijl er in Nederland slechts drie vuurwerkfabrieken staan. Voor de leiders die destijds de beslissing hierover moesten nemen was het totaal niet aantrekkelijk de 75 aanbevelingen allemaal op te volgen, omdat je je in dat geval zou ‘voorbereiden op de vorige oorlog’. Maar hoe breng je deze boodschap over op het publiek, waarbij de publieke opinie is dat wat er is gebeurt verschrikkelijk is en dat alles geoorloofd is om herhaling te voorkomen? Daar is overtuigingskracht voor nodig, en de logische redenering die tot de conclusie (‘we gaan niet alle 75 aanbevelingen doorvoeren’) leidde zou wel eerlijk zijn geweest, maar niet overtuigend genoeg. In dat geval is het verstandig om een andere manier van overtuigen te gebruiken.

 

Conclusie

In dit artikel heb ik door middel van een begripsanalyse van het begrip ‘leiderschap’ laten zien wat de noodzakelijke voorwaarden zijn die moeten gelden alvorens we zinvol over ‘leiderschap’ kunnen spreken. Verder heb ik een drietal eigenschappen genoemd waar naar mijn idee iedere goede leider over zou moeten beschikken.

 

Wat zijn volgens jullie eigenschappen die iedere leider, al dan niet noodzakelijk, zouden moeten hebben?

 

Bronnen

Bentham, J. (1789). An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. London.

Blackburn, S. (2001). Being Good: A Short Introduction to Ethics. Oxford: Oxford University Press.

Eemeren, F. H., Grootendorst, R., & Snoeck Henkemans, F. (1996). Handboek Argumentatietheorie. Groningen: Martinus Nijhoff Uitgevers.

Hart, P. t. (2012, Juni 11). Gastcollege Transdisciplinair Leiderschap, Universiteit Utrecht.

Hobbes, T. (1994). Leviathan. Hackett Publishing Co, Inc.

Hume, D. (2010, Februari 13). Treatise of Human Nature, Book 3: “Of Morals”. (C. Choat, & D. Widger, Eds.) Retrieved Juni 28, 2012, from Project Gutenberg: http://www.gutenberg.org/files/4705/4705-h/4705-h.htm

 

 

 

23 gedachten over “Wat is leiderschap?”

  1. Wat zijn volgens jullie eigenschappen die iedere leider, al dan niet noodzakelijk, zouden moeten hebben?
     
    In de allereerste plaats integriteit, zodat de leider streng en rechtvaardig zal optreden. Het tegenovergestelde daarvan is corruptie, ofwel bedorvenheid.Waar het eerste noodzakelijk is om geloofwaardig te worden, is het laatste het begin van het einde.

  2. In mijn optiek dient een leider onder andere een heldere visie te hebben. Een helder toekomstbeeld welke hij of zij wil gaan waar maken. Een goede leider is in bepaald op zicht ook een visionair. Dit wordt terecht ook als eerste aangegeven in het artikel.
     
    Er is overigens ook een interessant managementboek van Steven Covey over dit onderwerp met als titel ‘De 7 eigenschappen van effectief leiderschap’. Als eerste eigenschap wordt proactiviteit genoemd. Dit is volgens hem het belangrijkste om het heft in eigen hand te nemen. Het geloven in jezelf en het uitgaan van je eigen kracht. Als tweede het hebben van een heldere visie en als derde de wijze waarop je die visie gaat waarmaken.
     
    Dit noemt hij dan het behalen van overwinningen op jezelf die voorafgaan aan het behalen van overwinningen op je omgeving. De eigenschappen die volgens hierbij van belang zijn het denken aan het wederzijdse belang, empathisch luisteren en het creëren van synergie.
     
    Hier wel een interessante link:   http://123management.nl/0/030_cultuur/a300_cultuur_16_covey_zeven_eigenschappen.html

  3. In zijn boek ‘Leviathan’, geschreven tijdens de Engelse Burgeroorlog, beschreef de Britse filosoof Thomas Hobbes de toestand waarin de mensheid zich zou bevinden als er geen georganiseerde staatsvorm bestond (Hobbes, 1994). Hij noemde dit de ‘natuurtoestand’ en omschreef deze hypothetische toestand als een “oorlog van allen tegen allen”.

    Een anarchie dus of stateloosheid.

    Even iets over het stuk van ethos, pathos en logos. Ik dacht dat ethos met ethiek te maken zou hebben. Wat is eigenlijk het verschil tussen ethiek en ethos? En hoe verhoudt het zich tot elkaar?    

    1. Poeh! Dat is geen makkelijke vraag. Ethos en ethiek verhouden zich zeker niet 1-op-1 met elkaar, maar als ik het goed heb begrepen zijn ze wel met elkaar verwant.

       

      Ethiek zoals we het vandaag de dag kennen is afgeleid van het oud-griekse woord ‘ethos’. De ‘ethos’ die ik hier gebruik is afgeleid van de manier waarop Aristoteles (en zijn navolgers) van deze term gebruik maakten binnen de retoriek, en gaat daarbij over het karakter van de spreker, en welke invloed zijn hele presentatie op zijn publiek heeft. Aristoteles bedoelde met ‘presentatie’ alles wat een spreker zegt, maar latere filosofen gebruikten ‘ethos’ breder, dus ook de hele verschijning van een spreker (het kapsel van Wilders zou zodoende onderdeel zijn van zijn ethos).

      Behalve dat, valt onder ethos ook de morele opvattingen en deugden van een spreker. Hier is het wel een beetje oppassen, want pathos gaat juist weer over emoties, en dat is hier vaak sterk aan verwant.

       

      Sorry dat ik je geen helder antwoord kan geven op deze vraag die ik al wel vaker voorbij heb horen komen. Je kunt ook e.e.a. op wikipedia verder lezen, maar dat maakt het mij ook niet heel veel duidelijker:
      http://en.wikipedia.org/wiki/Ethos

      1. Ethiek en ethica komt v.Gr. ethikos = met de zedelijke persoonlijkheid in verband staande,
        v. èthos = gewone verblijfplaats; gewoonte, zede, zedelijke hoedanigheid, karakter;
        of v. ethos = gewoonte; in het mv, zeden;
        ethiek (Fr. èthique, Du. E`thik) is tot zn. geworden bn.) zedenleer als onderdeel v.d. (practische) wijsbegeerte, handelend over zedelijke begrippen en zedelijke handelingen, moraalfilosofie.
        Ethica is allereerst de bestudering v.h. ethische, d.w.z. van dat wat de mens moet zijn (of meent te moeten zijn).
        Ethologie = de beschrijving en leer v.d. gedragingen van de mens,
        of een richting in het onderzoek van het gedrag van dieren, waarbij men het natuurlijke gedrag centraal stelt en d.m.v. objectief waarneembare verschijnselen beschrijft en verklaart.
        E`thos (zie ethiek) = de zedelijke motivering v.e. persoon of een groep en de daaruit resulterende zedelijke houding, tegenover
        ethiek als (wetenschappelijk) systeem v.d. zedelijkheid. (zie ook onder ethiek).
        ;).

      2. Geeft niet. In ieder geval bedankt voor het antwoord. Ik had al gedacht dat er verschil is tussen ethos in deze context van de retorica en ethos in als filosofische stroming. Ik ben trouwens ook nog op zoek naar een forum waar ze filosofische vraagstukken of waar je kunt filosoferen in meer algemene zin. Weet je toevallig een dergelijk forum? Alvast bedankt voor het antwoord.

    2. Hobbes heeft ongelijk over de ware natuurtoestand van de Mens. De Mens is van geboorte en van GOD Gegeven eigenlijk een meercellig geevolueerd wezen dat bestaat van coexistentie en cooperatie in Vrede en Liefde ook. Echter een anomalie van geweld heeft de mensheid doen ontsporen in haar begin en complexen geschapen van wederkerende verwoesting en geweld van alle ware wezen en leven op de planeet. Daarbij ook uw ogenlicht voor de Schepping en GOD verloren en alle Waarheid ook in een leugen een kosmos van bedrog de mensheid als varkenstrog.
       
      De oorzaak ook van het artificiele niet eigen aangeboren wezen zijnde ego en superego….dé bronpsychopaat alias de elite of adel status wet overheden en heren resideren en de hoer en de slaaf – superego ego.
       
      dát I.S. dé Mens  N.iét die u de jood liet zien toen die in uw broekje zat mischién?
       
      Door deze culturen van erfgewelddadigheden en overdracht wordt al Ons aangeboren wezen nog maar het “es genoemd en verguisd als of dát alles wel even van GOD komende zoú hebben gedaan ook nog….omkering van Goed en kwaad en kwaad en Goed.  Superego en ego is ook N.iet uw ware wezen maar de positie van een “vreemde een derde met alle belang ook aan die derde of vreemde dat alles behalve het uwe of van uw geliefden is.
       
      De Werelden toen uw volk kwam waar de wezens woonden die in hun ware zijn en GOD´s Hand Bestonden noemde u Shenandoah en nóg verlangt u daar met heimwee naar. De Mens u ook I.S. van Geboortewezen Goed.
       
      visionair.nl/wetenschap/universum/planetenstelsel-binnen-zwart-gat-mogelijk/comment-page-1/#comment-28654
       
      Ik kan getuigen van de week een man bars en heerszuchtig tegen zijn kinderen die door de angst om voor pedofiel uitgemaakt of verdacht te worden heen gebracht kon worden. De transformatie van beul naar Liefde weer voor zijn kinderen zonder geweld en met volste respect en de kinderen een echte ware vriend een broeder een Liefde vonden aan hem in plots verheugen en blijdschap. Zulks tafereel en gelukkige luister vindt u verder enkel in de afbeeldingen van Christus en de kinderen. Een vergane Wereld die met rasse schreden aan het terugkomen is. Vrede Zij met U.

  4. Nico, een corrupte leider kan nog steeds een goed leider zijn voor zijn volgers. het hebben van volgers is een van de voorwaarden om een leider te kunnen zijn.

  5. Goed leiderschap is het geloof van de leider in zijn doel. Het is dit geloof dat de anderen aanzet om te volgen. Uiteraard zijn enkele eigenschappen onmisbaar, zoals communicatie en dan vooral luisteren. Maar als het geloof in zichzelf ontbreekt zal het leiderschap niet optimaal kunnen worden. Eva Joos.

  6. Goed leiderschap is voor elke persoon anders. De een is er goed in, de andere weer helemaal niet. Echter is voor deze laatste groep het ook weleens nodig de leidende rol op zich te nemen. Dit is niet makkelijk, maar wel te beheersen en aan te leren!

Laat een reactie achter