Waarom waren dingen in de negentiende eeuw mooier dan nu?
Lelijkheid is de norm in industrieel en architectonisch ontwerp. Hoe komt dat we de laatste twee eeuwen steeds lelijker dingen zijn gaan maken?
Wat is schoonheid?
Voor de oude Grieken was schoonheid erg belangrijk. Schoonheid ontstond, volgens hen, als iets in harmonie was en de ziel was het gevolg van deze harmonie. Vermoedelijk zou een Griek met verbijstering rond hebben gekeken in een moderne huiskamer. Niet alleen vanwege de vele onbegrijpelijke apparaten en licht zonder vuur, maar vooral door de verschrikkelijke lelijkheid ervan. Voor een Griek was techniek kunst. Het klassiek-Griekse woord Ï„Îχνη betekent letterlijk ‘kunst’ of ‘vakmanschap’. Er is schoonheid in een goed functionerend stuk techniek. Of organisme. Dieren die hun evolutionaire plateau hebben bereikt, waarbij alle delen van hun lichaam met elkaar in evenwicht zijn (bijvoorbeeld herten of krokodillen), zijn mooier dan dieren die volop in het proces van evolutionaire ontwikkeling waren of zijn, zoals varkens of molratten. Klaarblijkelijk kunnen we met ons gevoel voor schoonheid voor een deel ‘aanvoelen’ wat goed werkt en wat niet.
Schoonheid in techniek
Naarmate techniek beter en ingewikkelder wordt, wordt zij moeilijker te begrijpen en vaak onzichtbaarder. Daardoor zijn we van techniek vervreemd geraakt. Zoals science fiction-grootheid Arthur Clarke al treffend opmerkte: techniek die voldoende vergevorderd is, is niet te onderscheiden van magie. Een Griek snapte precies hoe alle werktuigen in zijn huis functioneerden. De techniek waarmee we leven, is vaak zo vergevorderd dat de meeste mensen geen benul hebben hoe bijvoorbeeld een smartphone of en dvd-speler werkt. We doen er een jasje omheen, om de onaangename details van de techniek voor de gebruiker te verbergen, en leven zo in een magische wereld. Dit is jammer. We kunnen zo niet meer de schoonheid van techniek ervaren.
Steampunk en de makers-beweging
Als reactie op de vervreemding van de moderne mens van techniek, ontstond de steampunkbeweging. De techniek in steampunkdesigns is nadrukkelijk, zelfs overheersend aanwezig. Steampunkbeoefenaars willen ook graag zelf hun eigen apparaten in elkaar zetten. Dit geldt ook voor de ‘makers’ beweging in het algemeen. Ik denk dat dat een goede ontwikkeling is. We zien techniek als wezensvreemd, maar in feite is techniek zeer diep verbonden met het menszijn. Sommige technieken zijn zelfs ouder dan de moderne mens als soort. Doordat meer mensen hun eigen techniek maken, komt de schoonheid ook een beetje terug in productontwerp.
Lelijkheid als nieuwe norm
Een tweede reden is dat we ‘kunst’ en schoonheid zijn gaan zien als inefficiënt. In een wereld waarin letterlijk elk onderdeel door managers wordt afgetrimd om marginale efficiencyverbeteringen te realiseren, lijken tierelantijnen misplaatst. Het moderne interieur is saai en strak. Dat is ook makkelijker schoon te houden. Alles is onder controle. Het gevolg is dat we ons niet thuis voelen in ons moderne, van alle gemakken voorziene huis, en toch terugverlangen naar dat knusse twaalfde-eeuwse Toscaanse stadje of rustieke boerderijtje ergens in Frankrijk.
Het paradoxale is dat op dit moment de meeste toegevoegde waarde wordt geleverd door niet-tastbare zaken zoals schoonheid en dat we deze proberen te bereiken met een maniakale efficiëntie. Slaan we de plank niet enorm mis?