moraal

Ethiek is geen harde wetenschap. Zoals de 18e eeuwse filosoof David Hume al aangaf: wetenschap gaat vooral over wat er is, en daaruit valt niet af te leiden over hoe het zou moeten zijn [1]. Wat goed of slecht is, is niet in de natuur te vinden. Dat maakt het er voor ethische vraagstukken niet makkelijker op. Bij het zoeken naar een antwoord op de vraag welke keuze de juiste keuze is, heb je er niks aan om te kijken naar de feiten [2]. Om toch iets te kunnen zeggen over hoe je zou moeten handelen, moet je bepaalde aannames doen die als basiswaarden dienen. Deze basiswaarden zijn bediscussieerbaar en kunnen daardoor veranderen.

Basiswaarden
Aan wat voor basiswaarden zou je kunnen denken? Daarvoor kun je voor jezelf op zoek naar een antwoord op de vraag hoe een ideale wereld er volgens jou uit zal zien. Logische en waarschijnlijk door iedereen gedeelde opvattingen, zijn dat in een ideale wereld:

• … alle mensen gelijkt behandeld moeten worden;
• … geen mens pijn zou moeten lijden;
• … ook dieren geen pijn zouden moeten lijden;
• … de draagkracht van de aarde groter moet blijven dan de ecologische voetafdruk van de mens;
• … toekomstige generaties minstens zo’n goed leven moeten hebben als de huidige generatie.

Deze opvattingen zou je kunnen zien als basiswaarden waar vanuit je verder redeneert om ethische vraagstukken op te lossen.

Expanding Circle
Idealiter zou ieder individu een goed leven leiden in een goede samenleving. Maar hoe ver reikt deze ‘samenleving’? De Australische bio-ethicus Peter Singer bouwt in zijn boek The Expanding Circle [3] voort op een idee dat aan het eind van de 19e eeuw door historicus William Lecky was beschreven: de uitbreiding van de morele cirkel. Dit idee houdt in dat je het bereik van je ethische theorie – dus wat valt er wel en wat valt er niet onder de ‘samenleving’ – kunt beschouwen als een cirkel die steeds verder uit te breiden is met bepaalde basiswaarden. Wat je wel of niet in de cirkel opneemt kan per persoon verschillen, als je maar kan beargumenteren waarom iets wel of niet is opgenomen.

Een uitbreidende cirkel kan je vergelijken met een steen die je in het midden van een rustige plas water gooit. De golven beginnen in het centrum met het individu (jijzelf), breiden zich uit naar je familie, vervolgens behelzen ze eerst een bepaalde leefgroep (klasse) waartoe je behoort, dan een land, dan een coalitie van landen, dan de gehele mensheid en uiteindelijk ook de dieren die (indirect) invloed ondervinden van jou handelen [4]. Voor Lecky stopt de cirkel hier, maar de cirkel is nog uit te breiden met bijvoorbeeld het milieu, moeder aarde, toekomstige generaties en zelfs in de toekomst allicht het leven van andere planeten.

Beperkingen
Met elke basiswaarde die je opneemt in je morele cirkel komt ook een groeiende verantwoordelijkheid en meer beperkingen. Deze verantwoordelijkheden en beperkingen hebben betrekking op jou als handelend individu. Als je uitgaat van de basiswaarde dat je ethische theorieën gelden voor al het leven dat kan lijden, zou je zo moeten handelen dat het leed van dieren ook geminimaliseerd moet worden. Vlees van speciaal daarvoor geslachte dieren eten is dan uit den boze. Hetzelfde geldt voor het milieu: als je het milieu moreel belangrijk acht, zul je je eigen ecologische voetafdruk zo beperkt mogelijk moeten houden en zodoende zo min mogelijk vervuilende producten moeten gebruiken.

Hier zit een probleem. Behalve dat de verantwoordelijkheden en beperkingen betrekking hebben op jou als handelend individu, heeft het ook invloed op de verdere keuzes die je maakt over wat je wel en niet in de cirkel op wil nemen. Verschillende uitbreidingen van de morele cirkel kunnen botsen met elkaar. De beperkingen van iedere basiswaarde die je toe voegt aan je cirkel kun je zien als obstakels voor de eerder genoemde golf in een plas water; als een golf een obstakel tegen komt, kaatst het terug. Voorbeeld: stel dat je als basiswaarde hebt dat we moreel gezien verantwoordelijk zijn voor onze medemens over de hele wereld. Ook ben je je sinds de opkomst van verschillende milieuproblemen steeds bewuster van het belang verantwoord met het milieu om te gaan en wil je deze basiswaarde ook opnemen in je cirkel. We zouden aan de ene kant een goed leven leiden door mensen elders op de wereld te helpen en te behandelen als onze directe naasten [5], terwijl we aan de andere kant weten dat dit zorgt voor een vergroting van de totale ecologische voetafdruk van de gehele mensheid (denk bijvoorbeeld aan het stijgende gebruik van mobiele telefonie in derde wereld landen en bijbehorende stijging in gebruik van schaarse hulpbronnen). Dit laatste botst met onze basiswaarde dat we onze ecologische voetafdruk zo beperkt mogelijk moeten houden.

De dreiging van het naderende einde van de draagkracht van de aarde heeft invloed op de keuzes voor jou als moreel handelend individu. Niet alleen op de keuzes in concrete gevallen, maar ook op de keuzes over welke basiswaarden je wel of niet in je morele cirkel wilt opnemen. Iedereen zal voor zichzelf moeten bepalen in welke maten welke basiswaarden worden opgenomen in de eigen morele cirkel, omdat de beperkingen van de basiswaarden voor golven kunnen zorgen die met elkaar botsen. De cirkel is niet zonder meer uit te breiden zoals we hebben gezien in het geval van de toenemende ecologische voetafdruk bij het helpen van minder bedeelden. Beperkingen van de ene basiswaarde belemmeren het ongelimiteerd toelaten van andere basiswaarden, wat er voor zorgt dat je tussen de basiswaarden keuzes moet maken die op een basaal niveau rechtvaardigen hoe je in het verdere leven ethisch zal handelen.

Ethiek is geen harde wetenschap, helaas. Was het maar zo makkelijk.

Zie ook: Ethisch probleem: stel, er verdrinkt een kind

Bronnen:
[1] Hume, D. A Treatise on Human Nature (Book III, Part 1, Section 1, 1739).
[2] Singer, P. The expanding circle (Clarendob Press, Oxford, 1981). Pp. 72-82.
[3] Ibid., hele boek.
[4] Lecky, W.E.H. The History of European Morals (Longma, 1892).
[5] Singer, P. The Drowning Child and the Expanding Circle (New Internationalist, April, 1997).