Multinationals betalen beduidend minder belasting dan kleinere bedrijven. Via allerlei sluiproutes en geheime afspraken met overheden wordt aan belastingontwijking gedaan. Wereldwijd zijn er allerlei kansen via belastingparadijzen te benutten om maar zo weinig mogelijk belasting te betalen en te kunnen profiteren van het gunstige fiscale klimaat.
Ook Nederland speelt hierin een belangrijke rol en is een daarmee een belastingparadijs te noemen. Miljarden euro’s stromen door ons land via zogenaamde postbusbedrijven die hier gevestigd zijn of via andere (vergelijkbare) constructies om te kunnen profiteren van de aantrekkelijke fiscale regels. Hierbij is het mogelijk om geheime afspraken te maken met de Nederlandse belastingdienst. Multinationals onderhandelen met verschillende landen en spelen ze tegen elkaar uit om de meest gunstige voorwaarden te krijgen.
Schaduwwereld
Er is een complete industrie ontstaan die een geglobaliseerde schaduwwereld gecreëerd hebben met als doel om multinationals en zeer vermogende mensen maar zo weinig mogelijk belasting te laten betalen. Hierbij is het van belang om zo ondoorzichtig en voorzichtig mogelijk te opereren in de luwte.
De aflevering De Tax Free Tour van het programma Tegenlicht geeft een inkijk in deze schaduwwereld. Waarbij ook de rol van de accountants en de banken wordt belicht. Verder is er aandacht voor de verschillende belastingparadijzen waaronder Nederland en Cyprus.
Veel mensen, vooral uit rechtse kringen, zien belastingontwijkers als verzetshelden tegen de graaigrage, spilzuchtige overheid. Op een feestje opscheppen over handige fiscale trucs maakt je snel populair. Precies daar ligt de wortel van het probleem, ontdekten economen met een model.
Belastingontwijking en spilzuchtige overheid houden elkaar in stand
Belastingontwijking is een ernstig probleem in landen als Griekenland. Dit uiteraard gecombineerd met belachelijk hoge belastingen en een onzinnig, volkomen uit de hand gelopen uitgavenpatroon, waardoor veel belastingbetalers er terecht weinig voor voelen om hieraan bij te dragen. Met deze -zeer reële- tegenwerping, kunnen we toch vaststellen dat een betere belastingmoraal de nodige ellende had voorkomen in Griekenland en Italië. Kortom: het is doorgaans van maatschappelijk belang om belastingontwijking te verminderen. Althans: als het belastinggeld althans niet grotendeels over de balk wordt gegooid, anders is de maatschappij het beste af met totale belastingontduiking, zodat de overheid failliet gaat.
Dit soort demonstraties, maar dan intelligenter aangepakt dan dit, helpen om belastingontwijking impopulair te maken.
Belastingontwijking berekenen
Economen hebben daarom rekenmodellen ontwikkeld om belastingontduiking als fenomeen te bestuderen. Het basisidee is dat belastingbetalers hun gehele inkomen kunnen declareren, een deel van hun inkomen of helemaal geen inkomen. Het belastingtarief en hoeveel dit proportioneel hoger is voor hoge inkomens, is een belangrijke factor. Over het algemeen blijken onzekerheidsmijdende belastingbetalers het meest geneigd om belastingen te betalen.
Het risico van belastingontduiking is op zijn beurt weer afhankelijk van veel factoren. Denk aan de waarschijnlijkheid om gecontroleerd te worden door de FIOD en de straf die belastingzondaren boven het hoofd hangt. Er zijn ook sociale factoren die het psychologische klimaat voor belastingontduiken veranderen. In Griekenland is belastingontduiking onder de elite meer geaccepteerd dan in bijvoorbeeld Zweden. Voor een Zweed voelt belastingontduiking daarom doorgaans ook veel riskanter en verkeerder aan dan voor een Griek. In de nieuwste modellen reageren diverse actoren (gesimuleerde personen of bedrijven) op elkaar. Met opmerkelijke resultaten. De modellen suggereren bijvoorbeeld dat zelfs lage niveaus van controle kunnen leiden tot veel brave belastingbetalers, hoewel het tijd kost.
Natuurkundig Ising-model gebruikt
Nu is voor het eerst een simulatie uitgevoerd met een miljoen economische actors. Hiervoor gebruikten Michael Pickhardt en Goetz Seibold van de Brandenburgse technische universiteit Cottbus in Duitsland een zogeheten Ising model, de natuurkundigen onder jullie bekend uit vaste-stoffysica. Dit bestaat uit een rooster waarin elk knooppunt in twee verschillende staten kan bestaan. Elk knooppunt beïnvloedt zijn buren. Deze roosters kunnen enorm groot zijn, tot miljoenen eenheden. Isingmodellen kunnen uitstekend faseveranderingen beschrijven in bijvoorbeeld ferromagneten. Magneten richten zich, als ze vrij kunnen bewegen, in dezelfde richting. Dat kost het minste energie. Het Isingmodel voorspelt dat in een ferromagneet gebiedjes ontstaan met knooppunten die dezelfde richting wijzen, wat nauwkeurig overeenkomt met hoe ferromagneten zich werkelijk gedragen. Het Isingmodel is vrij simpel en kan daardoor snel doorgerekend worden.
Het magnetisme van brave belastingbetalers
Volgens het Ising-gedragsmodel van de twee fysisch economen, gedragen mensen zich precies zoals magneetjes. Mensen doen het liefste mee met de groep. Daarom zie je ook voorbeelden van Oranjekoorts waarbij een hele straat wordt omgetoverd en er enorme sociale druk is op alle bewoners om mee te doen. Tot nu toe waren Isingmodellen in de sociale wetenschappen niet erg succesvol. Ze waren te zwart-wit. Of je ontwijkt belasting totaal, of je bent een totale braverik. In de praktijk varieert belastingfraude uiteraard van een onterecht bonnetje teveel declareren tot complete schaduwboekhoudingen en trusts. In hun nieuwe model introduceerden ze daarom twee extra effecten: chaos, de neiging af te wijken van de groep (vergelijk temperatuur in een magneet, een hoge temperatuur gooit de elementaire magneetjes door elkaar), en sociale druk (een extern magneetveld, dat ze in dezelfde richting dwingt).
Mensen meer of minder gevoelig voor groepsdruk
Zoals bekend zijn er groepsmensen, keiharde individualisten en alle gradaties er tussenin. Dit modelleerden de twee door per knooppunt een andere groepsgevoeligheid in te stellen. Als hun model runt, werken deze knooppunten op elkaar in, net zoals in de werkelijke maatschappij, zonder de computer door te laten branden. Beiden voerden hun experiment uit met één miljoen actoren. Dat kunnen in een Ising model vrij gemakkelijk tien miljoen worden. Dit betekent ‘slechts’ een toename met factor tien in plaats van een explosie van complexiteit, zoals in bestaande economische modellen.
Tips voor de belastinginspecteur
Dit leverde een aantal interessante voorspellingen op. Naast voor de hand liggende: meer controleren en harder straffen, is het gevoel van angst onder de belastingbetalers te vergroten door ze na een belastingcontrole op de huid te blijven zitten. Ook werkt sociale druk, bijvoorbeeld door belastingontduikers aan de schandpaal te nagelen zoals de Occupy beweging nu doet. Zo kweek je een goede belastingmoraal aan, die zelfversterkend werkt. De vraag blijkt alleen of de werkelijkheid overeenkomt met de theorie. Zullen de Grieken nu als proefkonijnen dienen?
