Middeleeuwers waren vaak bang dat ze van de platte aarde af zouden vallen. Nu weten we, een enkele Nigeriaanse islamiet daargelaten, beter.

Protowetenschap of pseudowetenschap?

Wetenschappers zijn, voorzichtig uitgedrukt, niet altijd even lief voor elkaar. Vooral als wetenschappelijke theorieën indruisen tegen wat gebruikelijk is in een bepaalde wetenschappelijke discipline leidt dat vaak tot vervelende gevolgen voor de “ketter”, denk aan ontslag, doodzwijgen of ruïnering van zijn of haar wetenschappelijke carrière.

Middeleeuwers waren vaak bang dat ze van de platte aarde af zouden vallen. Nu weten we, een enkele Nigeriaanse islamiet daargelaten, beter.
Middeleeuwers waren vaak bang dat ze van de platte aarde af zouden vallen. Nu weten we, een enkele Nigeriaanse islamiet daargelaten, beter.

Soms bleek achteraf gezien het afkraken van een grenswetenschapper terecht, denk aan de beruchte charlatan Lysenko.

In veel gevallen bleek de grenswetenschapper achteraf gelijk te hebben: een bekend voorbeeld is Alfred Wegener die vanwege zijn theorie van bewegende continenten werd verketterd door andere geologen, maar nu wordt gezien als de visionaire grondlegger van het moderne continentmodel.

Helaas beschikken we, een enkel medium wellicht daargelaten,  niet over bovennatuurlijke kennis of een tijdmachine.

Hoe maken we onderscheid tussen een fraudeur, een kwakzalver en een onbegrepen grenswetenschapper?

Protowetenschap of pseudowetenschap
Een protowetenschap is een voorloper van wat later een werkelijke wetenschap kan worden. Het kan zijn dat de fenomenen die een protowetenschap bestudeert, achteraf gezien een verklaring hebben die binnen een andere bestaande wetenschap past. In dat geval houdt de protowetenschap op te bestaan.

Het onderscheid tussen een protowetenschap en een echte wetenschap is voornamelijk sociologisch. Een echte wetenschap wordt algemeen erkend door collega’s uit andere wetenschappelijke disciplines. Een protowetenschap is nog volop in ontwikkeling, worstelt voor erkenning (en heel belangrijk voor wetenschappers: onderzoeksbudget en jonge onderzoekers) en kent nog geen formele structuur. Denk hierbij aan een eigen vakvereniging, vaktijdschriften, congressen, vakgroepen, hoogleraarschappen en dergelijke.

Uiteraard vindt iedere grenswetenschapper zich een protowetenschapper en zolang een grenswetenschapper zich aan de wetenschappelijke methode houdt, is hij dat ook. Wat hij ook bestudeert. Helaas zijn er ook veel charlatans die hun onderzoeksresultaten vervalsen of zelfs nauwelijks onderzoek doen dat aan wetenschappelijke principes voldoet. Dit soort mensen – Lysenko kwam al even voorbij en er waren/zijn er meer – zijn pseudowetenschappers.

De wetenschappelijke methode
Serieuze wetenschappers gaan volgens de wetenschappelijke methode te werk. Deze volgt altijd vier stappen.

  1. Waarnemen. Neem waar en probeer voor wat je waarneemt een met de bestaande wetenschappelijke kennis overeenkomende verklaring te vinden.
  2. Hypothese opstellen. Lukt dit niet, ontwikkel dan een testbare (falsificeerbare) hypothese.  Pseudowetenschappers ontwikkelen niet-testbare hypotheses.
  3. Testbare voorspelling doen aan de hand van je hypothese. Doe een via een experiment toetsbare voorspelling aan de hand van je nieuwe hypothese. Pseudowetenschappers doen doorgaans voorspellingen die altijd uitkomen.
  4. Probeer je voorspelling uit. Probeer in een experiment uit of de voorspelling uitkomt.Zo nee, dan kan je hypothese in deze vorm in de prullenbak. Even uithuilen en dan een betere testbare hypothese verzinnen: je bent weer een stapje dichter bij de waarheid gekomen. Pseudowetenschappers gaan nu door met knoeien met de meetopstelling tot ze de uitkomst hebben die hun theorie bevestigt.
  5. Zo ja, uiteraard de droom van iedere wetenschapper: verzin nieuwe voorspellingen om de hypothese nog beter te toetsen en te onderbouwen.

Hoe vaker voorspellingen uitkomen, hoe groter de kans dat je hypothese ook klopt. Eén foute voorspelling daarentegen die niet berust op een meetfout, experimentele fout of logische fout, betekent dat de hypothese in de huidige vorm alsnog de prullenbak in kan.

De hypothese kan misschien bijgeschaafd of moet zelfs radicaal vervangen. Tot die tijd kan je je als wetenschapper koesteren in de warme gloed van je eigen gelijk. Geniet er van, want zo vaak komt dat niet voor. Het komt vaker voor dat Moeder Natuur je af laat gaan, tenminste als je echt grenswetenschappelijk bezig bent in plaats van met het wetenschappelijke equivalent van postzegelverzamelen.

Enkele van Tesla's woestere ideeën inspireren nog steeds grenswetenschappers.
Enkele van Tesla's woestere ideeën inspireren nog steeds grenswetenschappers.

Nog meer kenmerken van protowetenschap versus pseudowetenschap
Uiteraard wil je als buitenstaander ook kunnen beoordelen of een grenswetenschap een proto- of pseudowetenschap is.

Hier een lijstje van kenmerken van pseudowetenschappen.

  1. Heeft het grenswetenschapsveld vooruitgang getoond? (in het geval van pseudowetenschappen: vaak niet)
  2. Gebruikt het grenswetenschapsveld technische woorden als “vibratie” of “energie” zonder de exacte betekenis hiervan te geven?
  3. Betekent het aanvaarden van een grenswetenschappelijke claim dat een experimenteel grondig onderbouwde natuurwet aan de kant moet worden geschoven?
  4. Geven populaire artikelen in het grenswetenschapsveld nauwelijks referenties?
  5. Is er alleen anekdotisch (en geen experimenteel) bewijs?
  6. Beweren de grenswetenschappers dat er dichtgetimmerde experimenten zijn uitgevoerd die de waarheid van de claim bewijzen en dat bedrog uitgesloten is? (dat kan een serieuze wetenschapper per definitie niet doen: experimenten kunnen alleen falsificeren)
  7. Zijn de uitkomsten van experimenten met succes herhaald door andere wetenschappers?
  8. Beweert de grenswetenschapper die de claim doet dat hij overmatig of oneerlijk wordt bekritiseerd?
  9. Wordt de grenswetenschap alleen gedoceerd aan niet- erkende instituten? (dit beslisargument is twijfelachtig)
  10. Zijn de beste teksten in het grenswetenschapsveld tientallen jaren oud?
  11. Noemt de grenswetenschapper criticasters onwetend of bekrompen?
  12. Gebruikt de grenswetenschapper vermeende expertise in andere vakgebieden om zijn claim te ondersteunen?

17 gedachten over “Protowetenschap of pseudowetenschap?”

  1. Gelukkig zijn de experimenten die ik gedaan heb als amateuronderzoeker, thuis en in de schuur opgeslagen. Ze hebben veel geld gekost, waarvan ik de verspilling aan het experiment met zogenaamde supergeleidende rode wijn nog het meest zonde vindt. Aan de andere kant, ik heb er een spannende tijd aan beleefd. Het was niet mijn zogenaamde ontdekking, dat rode wijn supergeleidend zou zijn bij 70 graden celcius, na een paar uur gelucht te zijn. Die japanner deed dat, en bevestigde e.e.a. in zijn bewering als waar. Nou dat was dus een echte pseudowetenschapper. Andere hypothesen van mijzelf, en de experimenten die ik deed, hadden uitkomsten die de natuurkunde niet veranderen, dat is dan geen nieuws wat je brengen kunt, hooguit een onnodige bevestiging van al iets bekends. Om maar een voorbeeld te noemen; mijn Duokerntrafo bleek na maanden van moeizaam bouwen en wikkelen, tenslotte geen statische dynamo/generator te zijn, maar een zeer rendabel nieuw type trafo. Nou was dat wel leuk, maar toch ook een flinke teleurstelling. En zo gaat het meestal in de natuurkunde, zoals het stuk hierboven al aangeeft. Moet ik mijzelf nu amateur wetenschapper noemen, protowetenschapper met ook nog de mogelijkheid om daar protoamateurwetenschapper van te maken? Een hele titel, maar het moet wel vruchten afwerpen die je kunt publiceren. Het is in elk geval een leuke hobby van mij, en het komt mij goed uit dat ik wel serieus onderzoek doe, want tenslotte weet je maar nooit.

  2. Het artikel gaat een beetje voorbij aan de essentie van wetenschap. Is het bijvoorbeeld de bedoeling om werkelijk alle sterren in het heelal te beschrijven op basis van waarnemingen en de toetsing van deze data aan opgestelde modellen? Ik denk dat wij dit na enig nadenklen geen echte wetenschap meer noemen. Maar als dit werk door wetenschappelijke instituten wordt uitgevoerd, dan zal niemand roepen dat dit geen wetenschap is… De kwestie is dus niet zo simpel als geschetst in het artikel.

    Nog maar 5 eeuwen terug hing de Europese wetenschap het geocentrische beeld van de werkelijkheid aan. Het was Copernicus die met zijn heliocentrische theorie de “Copernicaanse revolutie” veroorzaakte in het wetenschappelijke denken over de werkelijkheid. Zijn theorie berustte op een andere interpretatie van de bestaande meetgegevens en dit laatste maakt duidelijk dat er veel meer aan de hand is dan simpelweg de beschreven “wetenschappelijke methode” toepassen. De simpelste – overal toepasbare – beschrijving staat wetenschappelijk in hoger aanzien dan alle andere beschrijvingen. Met andere woorden: de theorie die het voorstellingsvermogen van de mens “het beste ligt”, zal uiteindelijk als “echte wetenschap” worden gezien. Als het andere wordt uiteindelijk “pseudo-wetenschap”. Wat dat betreft, is de huidige fysica ten dode opgeschreven want de gemiddelde burger kan zich absoluut geen voorstelling maken van het theoretische kader (ook de fysicus komt niet veel verder dan zijn specialisme).

    Met andere woorden: zodra het gros van de wetenschappers het met elkaar eens is over het toepassen van een bepaalde onderzoeksmethode dan is dat – op dat moment – “de juiste wetenschappelijke methode”. En alle aanhangers van die methode zullen hun gezamenlijke visie uitdragen en “naar eer en geweten” verdedigen tegen andersdenkenden. Wetenschap is dus in de eerste plaats een cultuur, c.q. geloof. Maar wel met de hoop dat men ooit de beschikking krijgt over een hanteerbaar inzicht in de werkelijkheid.

    1. D.Bloem,

      Op je schitterende reactie heb ik 1 opmerking, wetenschap is zeer zeker geen geloof. Voor de meeste mensen is het wel zo dat ze om uit te kunnen komen op wetenschap eerst geloof moeten beoefenen. De hyphoteses dus die eerst uitgewerkt moeten worden. Is een hyphotese eenmaal uitgewerkt dan wordt het feitelijke wetenschap.

  3. Hoe meer we weten, hoe meer we weten dat we niet weten.
    Dat wetende, neem ik de wetenschap zeer serieus, maar met een flinke korrel zout, even als mijzelf. Voor de eer bedank ik, voor het geweten ga ik. De eer is denkbeeldig, het geweten een feit waar we rekening mee moeten houden.

  4. De onbaatzuchtigheid en menslievendheid kan overgaan als gwoon ontkend wordt hoeveel tijd en moeite je hebt geïnvesteerd in je project, en als je alles gegeven hebt en niks terugkrijgt.
    Een altruïstische instelling heb je ook als je kunt ontvangen, en geven zoals in de cyclus van energie (zie “democratie afschaffen om wereld te redden”). Gewenste bescheidenheid kan zich uiten in de stelling dat je veel steun aan anderen hebt gehad. Geweten heb je op de eerste plaats om verantwoording aan jezelf af te kunnen leggen.
    Dit alles is mijn eigen mening.

    Persoonlijk vind ik ook logische en voorstelbare hypotheses die niet toetsbaar zijn interessant.

    1. Je hebt gelijk julie, daarom heb ik het ook zo geformuleerd, dat aan de kaak gesteld wordt, dat de moeite die een wetenschapper zich getroost heeft, met beleid gecompenseerd moet worden, als blijkt dat hij/zij ongelijk heeft. Ik vind het compleet stijlloos om zo iemand publiekelijk weg te honen, in het belang van de wetenschappelijke tijdelijk geldende algemeen aanvaarde waarheden. Als het om een bewezen pseudowetenschapper gaat, zeg ik oke. Maar serieus onderzoek moet nooit achteraf postuum toegekend worden, als zijnde een ware bewering aan de hand van nieuwe waarnemingen, de geniale geest erachter is intussen vaak qua carrierre vernietigd in de verdediging van eer. Daarom schrijf ik dan ook, een eer waarvoor ik bedank.

      1. Alfa,
        Ken je het verschijnsel dat jouw positieve aandeel, en misschien grote bijdrage, die jij aantoont, wordt gebagatelliseerd door de ander in plaats van door jouzelf? Zit daar jaloezie achter, of zou het vernederend zijn voor die ander, of is het nooit genoeg? Zulke dingen krijg je ook altijd als je samenwerkt.

        1. Julie.

          Je slaat alweer de spijker op z’n kop, maar ik heb in het verleden al veel ervaring opgedaan met jaloezie en afgunst, dat leg ik gewoon naast mij neer. Zolang ik maar mensen zoals jij, met een serieuze wetenschappelijke
          achtergrond achter mij heb staan, ben ik van steun verzekerd, en jij ook. Jouw inzichten tellen voor mij veel zwaarder.

  5. Barrry, het begrip “geloof” is het verkeren in de vaste veronderstelling dat een bepaald denkbeeld of theorie waar is. En deze vaste veronderstelling sluit de juistheid van andere denkbeelden of theorieën t.a.v. hetzelfde onderwerp buiten. Het begrip “geloof” is dus niet inherent aan denkbeelden of theorieën die niet aannemelijk zijn. Het aanvaarden van denkbeelden of theorieën zonder ondergrond bestaat immers niet. Ook binnen godsdiensten bestaat deze ondergrond in de vorm van historische heilige geschriften. Mensen geloven immers niets zonder de aanwezigheid van een onderliggend kader.

    Nu zou ik mij kunnen voorstellen dat de in het artikel beschreven methodiek van de “echte wetenschap” leidt tot de gedachte dat deze wetenschappelijk onderzoeksmethodiek fundamenteel verschilt van het hierboven genoemde begrip “geloven”. Vermoedelijk omdat verondersteld wordt dat de cyclus van experiment en hypothese het koesteren van onjuiste denkbeelden of theorieën uitsluit. De geschiedenis van de wetenschap laat het tegendeel zien maar deze suggestie kan van de hand gewezen worden omdat deze methodiek in het verleden minder strak werd toegepast. Darom een hedendaags voorbeeld.

    De standaardtheorie van de evolutie van het universum (de big-bang) berust op 2 pijlers: de waargenomen roodverschuiving van het licht van verre sterrenstelsels en de frequentie van de achtergrondstraling in het universum (zie WMAP). Met de toename van de gevoeligheid van de telescopen kwam er steeds meer data beschikbaar die niet klopte met de hypothese van “de oerknal”. En in de loop der jaren is deze theorie dan ook steeds verder aangepast om de hypothese kloppend te maken met de nieuwste data. En het gaat zelfs zo ver dat de wetenschap “gelooft” in een expanderende ruimte zonder dat iemand de eigenschappen en de structuur van deze merkwaardige “ruimte” kan verduidelijken. Met andere woorden: “de ruimte” is een containerbegrip geworden waar wij allemaal waargenomen veranderingen in de beweging van sterrenstelsels aan toe kennen om ons geloof – het ontstaan van het heelal uit een “singulier” punt – te kunnen handhaven. Een geloof dat in wezen berust op de extrapolatie van een verschijnsel in de microcosmos – roodverschuiving – naar kosmische afmetingen. Wetenschap is dus ontegenzeggelijk een geloof als het gaat om “de grote lijn”, c.q. de allesomvatende hypothese. En deze finale theorieën vormen nu juist de kern van de wetenschap. Het methodisch (methodologisch)onderzoek is een hulpmiddel.

    1. D.Bloem,

      je hebt je verhaal mooi uit de doeken gedaan maar alleen al de eerste zin begint verkeerd.

      Barrry, het begrip “geloof” is het verkeren in de vaste veronderstelling dat een bepaald denkbeeld of theorie waar is.

      Jouw stelling klopt niet, mensen geloven iets niet of ze geloven iets wel, als ze iets WEL geloven zijn ze in de vaste veronderstelling dat iets waar zou kunnen zijn maar ze weten het gewoon niet zeker.

      Als ze iets NIET geloven zijn ze in de vaste veronderstelling dat het niet waar zou kunnen zijn maar ze weten het niet zeker.

      Geloven betekent simpelweg: Niet zeker weten. Hoe dan ook, zonder een geloof ergens in kunnen wetenschappers een hyphotese niet uitwerken want het hebben van een hyphotese is het hebben van een geloof zonder dat er feitelijke bewijzen bij zijn.

      En jazeker, data zal altijd aangepast worden om hyphoteses kloppend te maken, dat maakt die hyphoteses idd niet noodzakelijk waar of onwaar.

      Als laatste, ik ben niet “allemaal“, ik ben er van overtuigd dat er meerdere big bangs zijn geweest en dat er zelfs nu nog big bangs plaatsvinden voorbij de uitdijingsgrens van ons heelal.

  6. D.Bloem,

    Het deponeren van een link om mij te laten zien wat geloven is is een beetje raar als je daar verder geen uitleg bij geeft, ik heb die link al vaker opgezocht, je hebt mij nog niet gezegd op welk punt ik fout zit volgens jou. Ik kan wel enkele zinnen uit die link halen waardoor ik kan zeggen dat ik gelijk had.

    Citaat D.Bloem:Barrry, het begrip “geloof” is het verkeren in de vaste veronderstelling dat een bepaald denkbeeld of theorie waar is.

    Citaat wikipedia:De eerste betekenis van geloven is de veronderstelling dat iets waar of niet waar is.

    Een veronderstelling is nog geen vaste overtuiging. En geloof wordt pas een vaste overtuiging als er bewijzen zijn of als er op kleine of grotere schaal massahysterie plaatsvind

    Als je op wikipedia dan ook nog even het woordje veronderstelling opzoekt dan is de circel weer rond:

    http://nl.wikipedia.org/wiki/Veronderstelling

    Zullen we nog even doorgaan over Babylonische spraakverwarringen? :)

  7. Barry, het was mij wat ontgaan dat ik in een wedstrijdje verzeild was geraakt met als doel “gelijk hebben”.

    De omschrijving in Wikipedia geeft aan dat het begrip “geloven” als menselijke ervaring niet exact hetzelfde is als “geloven” binnen een religie.
    Want dat de wetenschap grotendeels berust op cultuur en geloof, spreekt uiteraard voor zich (als wij dit “geloof” maar niet verwarren met religie als hoewel de scheidingslijn tussen beide begrippen weinig om het lijf heeft).
    Ik mag van mijzelf zeggen dat ik een deskundige ben op het gebied van de theoretische fysica (grondslagenonderzoek). Maar… wil deze kennisvergaring/kwalificatie nu zeggen dat mijn kennis niet grotendeels berust op geloof? Natuurlijk niet!

    Ik heb nog nooit een simpel molecuul gezien, laat staan een atoom of nog kleiner: kerndeeltjes. Ik praat er over, stel hypothesen op, maar desondanks berust dit allemaal op de mening van anderen. Ik heb die gegevens simpelweg geleerd. Zoals iedere student maar aanneemt dat het klopt wat hij of zij te horen krijgt.
    Het lijkt ook allemaal heel aannemelijk want de voorgeschotelde berekeningen blijken te kloppen. Maar van tijd tot tijd komen er resultaten van experimenten vrij die deze vaststaande kennis ondergraven. Daar kan ik niets mee en ga gewoon op de oude voet verder…
    Ik “geloof” dus dat vrijwel al het geleerde waar is ondanks het feit dat er van tijd tot tijd onderbouwde publicaties verschijnen waarin een vaststaand feit tot onzin wordt bestempeld. En waarvan andere wetenschappers – die zich met dat specialisme bezighouden – zeggen: het artikel klopt! Die geloof ik dan…

    1. Heer D.Bloem.

      Mag ik u bij deze bedanken voor uw deskundige bijdrage in dit blad, uw commentaar was zeer helder en verduidelijkend, en het geeft ons de hoop op meer commentaren van mensen zoals u. Overigens is ook een verschil van mening van harte welkom, daar kunnen de lezers iets van leren.

Laat een reactie achter