Gehoorzaamheid: gevaarlijk of noodzakelijk?

Gehoorzaamheid werd tot diep in de twintigste eeuw geprezen als een verdienstelijke deugd. Sinds de jaren zestig is de  teneur radicaal omgeslagen. Gehoorzaamheid is slecht, zelfs de bron van alle kwaad. Klopt dit, is gehoorzaamheid per definitie in alle gevallen slecht?

Waarom is er macht en waarom zijn er machtsverschillen?
Om het begrip gehoorzaamheid goed te kunnen duiden, moeten we eerst kijken naar de bredere context, waarin gehoorzaamheid een plaats heeft. Degene die wordt gehoorzaamd, is de machthebber. Degenen die hem, een enkele keer een haar, gehoorzamen zijn de onderdanen. Een maatschappij die wordt bepaald door sterke machtsverschillen wordt wel hiërarchisch genoemd. De meest succesvolle, dat wil zeggen invloedrijkste  culturen op aarde, zoals de Romeinse, Chinese en Japanse, waren sterk hiërarchisch. Klaarblijkelijk zijn machtsverschillen, en de bijbehorende gehoorzaamheid, in bepaalde omstandigheden erg nuttig. Welke omstandigheden zijn dat, en is het onvermijdelijk dat deze omstandigheden in een technisch geavanceerde maatschappij op blijven treden?

Charlie Chaplin als Hitler in 'The Great Dictator'. Geen dictator zonder gehoorzame dienaren.
Charlie Chaplin als Hitler in ‘The Great Dictator’. Geen dictator zonder gehoorzame dienaren.

De bekendste situatie waarin er sterke machtsverschillen optreden, is het gezin. Kinderen vallen onder het gezag van de ouders en moeten over het algemeen doen wat de ouders zeggen. Daar is een goede reden voor. Jonge kinderen zijn niet in staat om alles te begrijpen, waardoor ze zichzelf in groot gevaar brengen zonder ouderlijk toezicht. Geregeld staan er berichten in de krant over kinderen die verdronken zijn of een ander ernstig ongeluk is overkomen omdat ze gevaren niet zagen of verkeerd inschatten. Ook zijn er de nodige kwaadwillende individuen, zoals pedofielen en dergelijke, die graag misbruik maken van kinderen. Het is dus functioneel, om geestelijk onvolwaardigen, zoals kleine kinderen, op de een of andere manier te laten gehoorzamen aan hun voogd, de ouder. Gehoorzaamheid werkt hier levensreddend. Gehoorzaamheid aan een goedwillend persoon, althans.

Een tweede situatie waarin er sterke machtsverschillen heersen is die, waarin van een grote groep individuen gedisciplineerde actie wordt verwacht. Het bekendste voorbeeld is de oorlog, waar vaak levens afhangen van het stipt opvolgen van orders (of het negeren van stupide orders). Ook in high-risk omgevingen zoals een kerncentrale, intensive care afdeling van een ziekenhuis of olieraffinaderij, of het verkeer, is het letterlijk van levensbelang dat de veiligheidsvoorschriften stipt worden gehoorzaamd. Doorgaans is het een leidinggevende die hierop toeziet. Als niemand zich aan de verkeersregels zou houden, zou het verkeer ontaarden in een levensgevaarlijke chaos. Gelukkig  maar dus, dat de meeste automobilisten en fietsers gehoorzaam zijn.

Gevaarlijke kanten aan absolute gehoorzaamheid
Niet-gecontroleerde macht leidt zonder uitzondering tot misbruik. We zien dit keer op keer. Absolute gehoorzaamheid geeft de machthebber absolute macht. Door de absolute gehoorzaamheid van de SS-kampbeulen en velen binnen de Duitse bevolking aan het naziregime, kon Hitler het grootste deel van de Europese joden, zigeuners en andere “inferieure” bevolkingsgroepen uitmoorden. Dit is overigens ook de reden dat het Israëlische leger als enige ter wereld de bepaling kent, dat misdadige orders geweigerd kunnen, zelfs moeten worden. Hoewel gehoorzaamheid zeker nuttige kanten heeft, de reden dat het massaal voorkomt, moet deze altijd worden gebalanceerd door controle, lees: openheid en transparantie. Waar deze ontbreekt, zal vroeg of laat corruptie en misbnruik ontstaan, met in de huidige technologisch vergevorderde tijd, uiterst vervelende en verstrekkende gevolgen.

28 reacties

  1. Misschien dat niet gehoorzaamheid, maar moraliteit de kern is. Gehoorzaamheid aan morele orders lijkt me volkomen prima. Gehoorzaamheid aan immorele orders is echter niet goed en heeft de afgelopen eeuw meer dan 215 miljoen doden opgeleverd. 6 keer meer doden dan dat er mensen in internationale oorlogen zijn omgekomen….

    Het probleem van onze maatschappij is gedeeltelijk dat wij vanaf ons 4de jaar in het staatsonderwijs worden gehersenspoelt in blinde gehoorzaamheid. Veel Abrahamische religies zijn daarnaast ook pure gehoorzaamheidshersenspoelmachines. 

    Of zoals Larken Rose het zegt, wij verwarren moraliteit volledig met gehoorzaamheid. Terwijl moraliteit juist is dat mensen zelf nadenken en begrijpen wat wel en niet acceptabel gedrag is. Blinde gehoorzaamheid kan echter nooit moraliteit zijn want moraliteit is altijd iets waar het individu zelf over zal moeten nadenken. Als mensen bekend zijn met moraliteit dan krijg je of nadenkende gehoorzaamheid of ongehoorzaamheid als orders botsen met de moraliteit. Persoonlijk vind ik de lezing van The Natural Law daar zeer geschikt voor als goede lezing in moraliteit.

    Overigens heb je wellicht wel een ander goed punt Germen, zolang wij het succes van een maatschappij afmeten aan in hoeverre deze in staat is andere maatschappijen met geweld te domineren dan is blinde gehoorzaamheid heerlijk voor de leiders van die staat. Als je een hele kudde mensen hebt die je als kanonnenvoer kunt gebruiken en die zich op commando gedragen als brute moordmachines dan is dat wellicht wel een netjes onderwijsprogramma waard…. En een lekker indoctrinerende religie… En een entertainmentvoorziening die continue geweld verheerlijkt en continue laat zien dat je problemen oplost met geweld…

    Persoonlijk geloof ik echter dat mensen die met geweld proberen hun doelen te verwezenlijken wellicht niet goed naar hun hart luisteren en dus in die zin niet de goede doelen proberen te verwezenlijken.

    There is only the understanding of the thing that needs to be taught to every child on the planet, and that is the knowledge that every single individual on this planet is already powerful as he or she needs to be to create any reality desired, without having to hurt yourself, or anyone else, to get it. That’s how powerful you are.

  2. Absolute gehoorzaamheid is de enige gehoorzaamheid die er bestaat. Voorwaardelijke, kritische gehoorzaamheid is namelijk helemaal geen gehoorzaamheid.

    Voor iemand die een order eerst kritisch bekijkt voordat hij hem uitvoert, is een order geen order, maar een suggestie. Een voorstel. Een mogelijkheid die hij eerst overweegt.

    Hij neemt dan zelf verantwoordelijkheid voor hetgeen hij uiteindelijk beslist te doen. Dat betekent dat hij dat niet doet op basis van gehoorzaamheid, maar op basis van verantwoordelijkheid.

    Gehoorzaamheid en verantwoordelijkheid zijn  elkaars tegengestelden. Je kunt niet een beslissing nemen op basis van beide. Het is het een of het ander.

    Als gehoorzaamheid het motief is, dan is dat altijd absolute gehoorzaamheid. Als verantwoordelijkheid het motief is, dan is dat ook het geval wanneer de zelfoverwogen beslissing overeenkomt met de order. De order is dan hooguit een omarmde suggestie.

    Verantwoordelijkheid is dus iets anders dan ONgehoorzaamheid. Ongehoorzaamheid is per definitie het tegenovergestelde doen van hetgeen geëist wordt. Zelfs wanneer de order overeenkomt met het eigen goeddunken. Ook dan is het uiteindelijke handelen een gevolg van de order. Weliswaar precies omgekeerd, maar toch is het die order die bepaalt wat er (niet) gedaan wordt. En dus niet de eigen verantwoordelijkheid.

    Kritische gehoorzaamheid bestaat dus niet.

     

    • Zwart wit omdat hij de uitersten benoemd op de lijn gehoorzaam en ongehoorzaam.
      De menselijke geest is bipolair. Dat is gelijk haar probleem wat betreft de middenweg varen.Het mooie van Pieter is dat hij schrijft zoals de geest werkt namelijk in extremen. Dat is wel zo duidelijk ipv. allerlei abstracte filosofische begrippen aanhalen welke verschillende kwaliteiten zijn in hun grijsgebieden. Verantwoord staat tegenover onverantwoord. Het is een andere kwaliteit dan gehoorzamen. Gehoorzamen is behalve in enige mate voor kinderen vooral voor dommen en dieren. Verantwoordelijkheid is het hogere ideaal. De meeste mensen zijn tot hun dood gehoorzaam getuige de volle gebedshuizen in de meeste landen en het doodbloeden van Occupy. Slechts weinig mensen zijn in staat om hun eigen verantwoordelijkheid te nemen in het leven. Maar ik blijf dan ook herhalen dat duizenden jaren van fokken met gehoorzame mensen en het vermoorden van verantwoordelijke mensen heeft gezorgt voor een massa aan sheeple. Er is gewoon geen andere verklaring. Ik geloof niet in dumb downing door onderwijs, techniek, chemtrails, fluoride, smaakversterkers, zoetstoffen of wat dan ook. Daarvoor zit het al eeuwen te diep. De mens heeft als soort de capaciteit tot eigen verantwoordelijkheid. Een afwijking kan je het niet noemen. Wel van de normaal maar niet als een disfunctionele afwijking.

      • Ik vrees dat je daar wel een heel goed punt hebt. Maar dan is er dus eigenlijk niets aan te doen en zijn de mensen die nog wel verantwoordelijk willen zijn dus massaal het slachtoffer van de grote massa die zich als een kudde idioten via angst door een stel psychopaten laat leiden? 
         
        Wellicht wel een ware doch ietwat trieste samenvatting van de mensheid… 

      • @ Moerstaal,

        Ik denk dat je een heldere waarneming beschrijft. Een omschrijving van de huidige toestand van de mensheid (en hoe het zo gekomen zou kunnen zijn). Maar dat het nu zo is, betekent niet automatisch dat het zo zal blijven. Dingen veranderen.

        Vergelijk het met het opgroeien van een kind. Je zou kunnen zeggen: hij kan al 16 jaar niet zelf de kost verdienen. Dat klopt. Maar de conclusie dat dit dus nooit het geval zal zijn, hoeft niet te kloppen.

    • Dat is precies wat het is Germen, een tautologie. En dat is ook precies wat ik wilde zeggen in mijn reactie. Gehoorzamen is altijd het opvolgen van de visie van een ander. De eigen visie speelt dan geen rol. Blind dus.

      • Wat jij beschrijft is eerder volgen. Gehoorzamen betekent domweg:

        ge·hoor·zaam (bijvoeglijk naamwoord)1bereid om bevelen op te volgenn (bron: vandale.nl)

        Dit kan het gevolg zijn van blind opvolgen van de visie van een ander, maar kan ook een kwestie van taakverdeling zijn in een gegeven situatie. 

  3. Wanneer die taakverdeling betekent dat de één de order uitdeelt en de ander gehoorzaamt, dan gehoorzaamt die ander in dat geval per definitie blind. Gehoorzamen betekent immers (precies zoals Van Dale zegt): bevelen opvolgen (en dus niet bevelen overwegen). De eigen visie of verantwoordelijkheid speelt op dat moment geen rol.

     

    • Dat is de vraag. In het Israëlische leger, bijvoorbeeld, is geen sprake van blinde gehoorzaamheid. Ook uit andere legers zijn meerdere gevallen bekend, waarin soldaten of leidinggevenden weigerden om onethische orders op te volgen. Gehoorzaam dus wel, blind gehoorzaam niet.

      • Gelukkig zijn er in de loop der tijd militairen geweest die weigerden te gehoorzamen. Op dat moment gehoorzaamden ze dus niet. Op eerdere momenten wel. Soms gehoorzamen mensen en soms niet.

        Gehoorzaamheid is geen karaktereigenschap (hoewel de een er meer toe bereid is dan de ander) maar een motief om iets te doen (of te laten). Men doet iets vanuit gehoorzaamheid (omdat een ander vertelt dat men het moet doen), OF vanuit verantwoordelijkheid (omdat men het zelf een goed idee vindt om het te doen). Allebei tegelijk kan niet. Soms wel gehoorzamen en soms niet, kan wel.

        Overigens is een order, ook in het Israëlische leger, gewoon een order en geen voorstel. Een soldaat die een order krijgt, kan ook daar niet zeggen: “ik zal er eens over nadenken”.

        De reden waarom het Israëlische leger de bepaling kent dat misdadige orders geweigerd moeten worden, is een heel andere. Wanneer het tot oorlogsmisdaden komt als gevolg van misdadige orders, kunnen de soldaten nu verantwoordelijk gehouden worden, in plaats van de leiding. Die soldaten hadden die orders immers moeten weigeren.

         

    • Dat is zo searano.

      Ik noem het liever bewustzijn. Om je bewust te worden van de dingen die ertoe doen, moet je de moeite nemen om ernaar te kijken. Je bent daar zelf verantwoordelijk voor.

  4. Dat klopt, je kunt de moeite nemen om er naar te kijken. Je hoeft er niet naar te handelen. Vaak spelen bij ‘gehoorzamen’ pressiemiddelen op de achtergrond mee die er voor zorgen dat je uiteindelijk toch maar gehoorzaamd. Gehoorzamen omdat je bij niet gehoorzamen gestraft wordt is óók verantwoordelijk zijn.

  5. Klopt. De macht om te kunnen straffen is het gevolg van massale gehoorzaamheid. En die macht dwingt degenen die niet zouden willen gehoorzamen, te conformeren. Het zou dan inderdaad niet van gezonde eigen verantwoordelijkheid getuigen om daar dwars tegenin te gaan. Om de doodsimpele reden dat dit je zal beschadigen.

    Maar dan nog is de beslissing gebaseerd op de eigen overweging en dus op de eigen verantwoordelijkheid. Als niet conformeren een gezonde optie zou zijn, zou je daar immers voor kiezen.

    Je bent in principe dus niet “bereid om bevelen op de volgen” maar je neemt een verantwoorde beslissing om jezelf te beschermen tegen gevolgen. Dat is dus eigenlijk niet gehoorzamen, maar conformeren uit zelfbescherming.

    Afgedwongen gehoorzaamheid is dus geen gehoorzaamheid. Het is een gevolg van gehoorzaamheid en de macht die daaruit voortvloeit.

  6. Dan ben je inderdaad gehoorzaam.

    Maar ook verreweg de meeste burgers gehoorzamen zonder meer aan iedere wet, wetswijziging of nieuwe wetgeving. Wanneer Den Haag bijvoorbeeld zegt dat iets met ingang van 1 augustus verboden (of verplicht) is, dan doen de meeste mensen het inderdaad niet meer (of juist wel, bij een verplichting) vanaf 1 augustus.

  7. Uitsluitend levensvormen die van nature in staat zijn om samen te werken op basis van hiërarchisch gekozen, of afgedwongen gehoorzaamheid; slechts die, zo georiënteerde levensvormen zijn succesvol in staat om sociaal hiërarchische, culturele en technisch intellectuele samenwerkingsverbanden aan te gaan. Gehoorzaamheid is een absoluut intellectueel verantwoordde eigenschap; een gezonde, en noodzakelijk opportunistische sociale vaardigheid voor groepsvorming, en dus communicatief verbonden ontwikkelingen, die uiteindelijk kunnen leiden tot de vorming van sterrenvolken. De verschillende natuurlijke, evolutionair volkomen onontkoombaar opgelegde sociaal culturele en technische fasen van stadia waarin wij als mensheid verkeren, zijn de logische basis van het nu dat wij beleven. We zien om ons heen een menging van verschillen hiërarchisch georiënteerde samenwerkingsverbanden; individuen en culturen, die terecht of onterecht, (cultureel of humaan ethisch inzichtelijk) kritiek op elkaar leveren. De discussies hier zijn momenteel voorspelbaar; dit daar waar het gaat om het hiërarchisch intellectueel ingenomen en overtuigend, verkocht accent, en de te oogsten reactieratio’s of waardering. De anarchie heerst schijnbaar alom, maar het zijn slechts woorden en antwoorden, in het licht van onze intellectuele soort evolutie als mensheid. De werkelijkheid is en wordt anders dan wij nu kunnen beoordelen. Wij mensen staan momenteel nog maar in de kinderschoenen van de toekomst, als we het redden. Aan boord van sterrenschepen heerst strikt georganiseerde en noodzakelijke discipline. Een sociale en intellectuele must, gehoorzaamheid is noodzakelijk om te overleven, zelfs in een utopie.            

    • Door die gehoorzaamheid zijn alleen al de afgelopen eeuw honderden miljoenen mensen over de kling gejaagd…
      Komt nog bij dat naarmate hoe hoger het intellect hoe minder gehoorzaam men is. Daarom wil het leger ook geen hoge IQ-tjes, die konden bevelen weleens niet opvolgen. Onderstaande heeft dan ook een S5. Er zijn er wel meer die dat kregen maar er niet over praten…
      Psychopaten, kerkelijk leiders, bankiers en andere elitaire lui zijn dol op jouw uitleg. Je hebt je huiswerk braaf gedaan.
      Gehoorzaamheid? Dat is zo homo sapiens 1.0… my ass!
      Jongeluy

      • Jouw reactie, (interpretatie op mijn schrijven) duidt op een kenmerkend inzichtelijk te éénzijdig belicht, (van mijn kant is dit niet denigrerend naar jou bedoelt) en dus beperkt wereldbeeld dat ik niet deel. Het zijn stuk voor stuk pure aannames in jouw schrijven naar mij, waarin ik mijzelf totaal niet herken. Doch zijn het o.a. juist die aannames en reactiepatronen, die ik verwachtte op grond van de inhoud van mijn schrijven, en de gemiddelde reactiepatronen van veel reaguurders hier. Niet allemaal gelukkig, maar het worden er steeds minder. Verzamelde complot theoretici, oefenen in het vaste stramien waarin ze opgesloten zitten en hier bewust samenwerken, teveel druk uit op de realiteit zoals anderen die beleven. Ik trek de vergelijking hier door met de wedstrijd Nederland-Costa Rica. Het spel werd zo eenzijdig en fantasieloos dood gespeeld in de verdediging van die ploeg, dat elk intelligent uitgevoerd initiatief bij voorbaat de kop werd ingedrukt. Het is niet verboden om dergelijke systemen toe te passen, ook hier niet, maar ik noem het voetballen met een bord voor je….. Geen lol meer aan, neem je gelijk maar….
         
        Verder staan er geen reacties van jou in moderatie, ik kon althans niets vinden.     

        • Ha die antares,
          Mwah, beetje wereldvreemd maar wie weet…
          Ja, mijn toon was beetje fel gisteren, sorry!
          Wat betreft verantwoordelijkheid.
          Intelligente mensen doen vanzelf wel wat goed is.
          Mits men tevens over empathie beschikt.
          Ik ga ook netjes rechts rijden en mijd conflicten.
          Ik ben een intelligent persoon en wil zo lang mogelijk een goede kwaliteit van leven hebben.
          Tevens zal ik elke stap met geweten zetten dus soms kies ik voor het algemeen belang of die van een ander en zet de mijne even opzij.
          Dus als die aliens van jou heel intelligent zijn en net als wij spiegelneuronen hebben ofzo dus empathie kennen dan zal het vanzelf wel goed komen denk je niet.
          Nogmaals impliceert intelligentie ook eigen verantwoordelijkheid anders waren het domme gehoorzame volgelingen. Die snappen het mogelijk niet en konden uit domheid weleens ongehoorzaam zijn. Maar dat is dus wat anders dan onverantwoord.
          Wat betreft moderatie. Ik kan ook inloggen en artikelen aanmaken. Waar ik overigens al een jaar geen gebruik meer van heb gemaakt. Maar ik dacht dat alleen Douwe en Germen artikelen mochten goedkeuren.
          Hoe dan ook, nu staan die twee reacties er en is de melding verdwenen
          Groet!

        • ;)  Er is niet zoveel verschil tussen die aliens en ons in die zin, dat wij voor hun ook aliens zijn…. En in de empathische zin; laten we hopen dat zij intelligenter zijn dan ons, wij hebben beslist meer tijd nodig al is het begin bereikt……

  8. Ik zou het fijn vinden als mijn reacties niet worden gecensureerd.
    Er staan bij twee reacties na zeker een dag nog steeds:
    Je reactie wacht op goedkeuring.
     

  9. Gehoorzaamheid is noodzakelijk, daar waar het individu niet in staat is zelfstandig te overleven (Kinderen en deelnemers in een gespecialiseerde samenleving) Wij zitten er zo’n beetje tussenin (Vandaar de conflicten) Velen zijn afhankelijk van anderen. Maar niet per definitie. Kleine (permacultuur)boeren, mensen die off-the-grid leven, mensen die genoeg gespaard of behouden hebben kunnen en willen hun eigen verantwoordelijkheid nemen en voelen geen behoefte tot gehoorzamen. En dat moet ook zeker kunnen. Dit is nota bene de bakermat van onze samenleving! Maar, als je bedoelt dat je door samenwerken en specialiseren “verder” komt (Koloniseren van outer-space bijvoorbeeld), geldt dit slechts voor de samenleving als geheel, en niet noodzakelijkerwijs voor het individu. Nou, zijn mensen in eerste instantie individualistisch of sociaal ingesteld? Mensen zijn door de eeuwen heen inderdaad langzaam gepushed tot een kudde sheeple. Echter de individualistische mentaliteit overheerst nog altijd. (ik hang hier geen waardeoordeel aan vast…) Het gros van de mensen komt in eerste instantie op voor zichzelf of zijn directe familie. En dat is ook logisch want er is niemand anders die zich werkelijk om ons persoonlijk bekommert. triest maar waar. Bovendien, en dit is misschien nog wel belangrijker, iedereen haalt zijn plezier in z’n leven uit uit eigen verantwoordelijkheid genomen beslissingen die tot een succesvol resultaat hebben geleidt.  En zonder plezier sterft het individu en daarmee onze samenleving. En dat is mijn punt. Een extreem gespecialiseerde technologisch ontwikkelde samenleving mag dan utopisch klinken, maar het zit (nog niet) in ons.
    Tot die tijd, gehoorzaamheid het lot voor al diegene die zich er niet aan kunnen ontworstelen. En eigen verantwoordelijkheid voor die dat aan kunnen.

    • Bijzonder helder en inzichtelijk geschreven commentaar DeepBlue, mijn complimenten. Er is eenvoudig geen weg terug naar die leefomstandigheden op aarde, die velen helaas, en als een dogmatisch, utopische voorstelling van de gang van zaken zien. Omstandigheden waar totale ongeorganiseerde onafhankelijkheid van gezag heersen, en eigen individuele beslissingen het leven beheersen van kleine groepjes families en individuen. Terug naar het leven in stammen dus. Echter; de moderne en gezamenlijk overeengekomen, hiërarchisch rationele wetenschap in ontwikkeling, (dat is hun logisch ethisch, sociaal, en empathische verantwoording) weet ondertussen waar wij in de natuur en in dit universum staan. We zijn een uitermate kwetsbare, jammer genoeg noodzakelijk sociaal/asociaal, cultureel gedifferentieerde, intellectuele levensvorm in ontwikkeling, (evolutie). We ondergaan een pijnlijk leerproces als mensheid, en alleen van de gemaakte fouten leren wij. Pech gehad, we zijn mensen, helaas pindakaas. Daar hoort alle ellende bij en de daar weer uit voortvloeiende gevolgen. Gevolgen die voor ons als soort een onontkoombare weg zijn welke we gaan moeten, het zijn de voorwaarden van ons natuurlijke leerproces. Voorwaarden die ons kunnen brengen naar een extreem hoog ontwikkelde, en hiërarchisch in vrede samenwerkende technologische beschaving. Een beslist niet religieuze beschaving die ons de natuur in dit universum en op aarde kan doen overleven.    

Geef een reactie