opleiding

De populistische Geert Wilders en Teun van Dijk vonden al in 2010 dat Griekenland uit de euro moest stappen. Waarom blijken populisten zo opmerkelijk goed in het voorspellen van de toekomst? Bron: PVV

Waarom hebben laagopgeleiden vaak gelijk?

Er zijn goede sociologische en systeemtheoretische gronden, waardoor te begrijpen is dat het zogeheten  domme volk en de politici waarop ze stemmen, de populisten, het nu vaker bij het rechte eind hebben dan hoogopgeleide regenten.

Laagopgeleiden bleken bepaald niet dom
De eurocrisis komt niet uit de lucht vallen. Voor de goede verstaander waren de tekenen al decennia lang waarneembaar. Dit geldt ook voor andere grote maatschappelijke problemen, zoals de energiecrisis, de milieucrisis en de problemen met islamitische immigranten. Geert Wilders waarschuwde bijvoorbeeld al in 2010 dat de steun die CDA-minister van financiën Cees de Jager aan de Grieken ter hand stelde, ondertussen opgelopen tot 21 miljard euro, niet meer terug zou komen. De SP, een partij die net als Wilders’ eenmanspartijtje ook vaak weg wordt weggezet als populistisch, waarschuwde begin jaren zeventig al voor de grote integratieproblemen die islamitische immigranten opleverden en later, voor de invoering van de euro. Hoewel in de jaren zeventig een actieve milieubeweging bestond, voornamelijk gedragen door hoogopgeleiden, begon in de jaren tachtig het grote graaien, eveneens door voornamelijk hoogopgeleiden. Ook begon de uitdijiing van de economie met allerlei, kunnen we nu vaststellen, overbodige baantjes als beleidsambtenaar, veiligheidskundige of gezondheidsmanager. Het waren weer de laagopgeleiden die deze ontwikkeling aan de kaak stelden en er kernachtige woorden als ‘deskundologen’ en ‘gogen’ voor verzonnen.

Hoogopgeleiden hebben doorgaans, lang niet altijd zoals Mensa-buschauffeurs bewijzen, een hoger IQ dan laagopgeleiden. Ook beschikken ze over een bredere blik en veel meer kennis dan een laagopgeleide. Hoe komt het dan dat vooral hoogopgeleiden toch achteraf gezien rampzalig beleid steunden? Waarin verschilt het denken van hoog- en laagopgeleiden?

“Intellectueel: iemand met meer opleiding dan zijn hersens aankunnen”

De populistische Geert Wilders en Teun van Dijk vonden al in 2010 dat Griekenland uit de euro moest stappen. Waarom blijken populisten zo opmerkelijk goed in het voorspellen van de toekomst? Bron: PVV
De populistische Geert Wilders en Teun van Dijk vonden al in 2010 dat Griekenland uit de euro moest stappen. Waarom blijken populisten zo opmerkelijk goed in het voorspellen van de toekomst? Bron: PVV

Verschillen in denken tussen hoog- en laagopgeleiden
Een hoogopgeleide heeft jarenlang in een beschermde omgeving, school of universiteit geheten, doorgebracht, waarin hij of zij afgeschermd is van de harde realiteit van het dagelijkse leven. In deze omgeving leert de hoogopgeleide-in-spe nuttige dingen, althans: bij bètastudies en een handjevol alfa-en gammastudies. Het grootste deel (bij alfa- en gammastudies: vrijwel alle tijd) van haar tijd (aangezien meer dan de helft van alle hoogopgeleiden nu vrouw is, lijkt me de betiteling zij gerechtvaardigd), leert ze echter het jargon en de paradigma’s die in deze sector overheersend zijn. Bij dit proces van acculturatie hoort ook het aanleren  van ego-onderdrukkend, omfloerst gedrag, het lezen van zogeheten kwaliteitskranten als de Volkskrant (onder laagopgeleiden ook wel bekend als de Azijnbode), NRC Handelsblad en dergelijke. Abstract denken wordt aangemoedigd, inductief denken, wat de mens van nature doet, wordt afgeleerd. Ook vaardigheden waarin de laagopgeleide vaak sterk is, zoals keihard onderhandelen en boter bij de vis eisen, worden afgeleerd als “onbeschaafd”. Alleen de slimmere hoogopgeleiden kunnen zich redden met inzicht. De dommere hoogopgeleiden beperken zich tot napraten en acculturatie. De wat wereldvreemde hoogopgeleide wordt zo klaargestoomd voor een baantje bij een grote multinational of de overheid, waar dwarsdenken niet op prijs wordt gesteld.

Kokervisie en wereldvreemdheid
De gevolgen laten zich raden. De hoogopgeleide kijkt een beetje neer op de laagopgeleide, die alleen gelooft wat hij met zijn ogen ziet en geen boodschap heeft aan de “mooie kletsverhalen” van de hoger opgeleide. De hoogopgeleide laat zich leiden door zogeheten hogere idealen, waar uiteraard een passende beloning tegenover moet staan. Jarenlange opleiding heeft er toe geleid dat de hoogopgeleide alleen met andere hoogopgeleiden “op niveau” kan communiceren, d.w.z. het jargon spreekt. Een hogeropgeleide is geleerd niet al te kritisch te staan tegenover de lesstof, anders haalt ze een onvoldoende. De lesstof bestaat na de studie doorgaans uit dezelfde “kwaliteitkranten” en VARA-programma’s als tijdens de studie. De wereld wordt geïnterpreteerd volgens de aangeleerde normen en waarden. Hoogopgeleiden denken in woorden, niet in beelden. Daarom zijn hoogopgeleiden ook makkelijk met mooie idealistische praatjes om de tuin te leiden. De Grieken zijn hier bijvoorbeeld meesters in. Terwijl de hoogopgeleide Jan Kees de Jager, die tijdens zijn opleiding geleerd heeft abstract te denken en zijn ego te onderdrukken,  miljarden ophoestte, geloofde hij grif in de ontroerende beloften van zijn Griekse gesprekspartners. Een laagopgeleide weet daarentegen wel beter dan aan een “vaag land”  als Griekenland miljarden uit te lenen. De Finnen,  met een regering die de hete adem van een populistische partij in de nek voelt, zijn daarom de enigen die hun geld terugkrijgen: zij eisten onderpand. Foutje van 21 miljard euro, bedankt.

Wereld van nu beter door een laagopgeleide te begrijpen
De afgelopen dertig jaar waren een paradijs voor hoogopgeleiden. Het systeem dat onze maatschappij uitmaakt, werd steeds complexer en abstracter. Er was niet alleen werk voor gymleraren en sportdocenten, maar ook voor gemeentelijk beleidsmedewerkers sportbeleid en regionaal coördinators sportzaken. Een laagopgeleide gaat dit allemaal een beetje boven de pet, hij snapt het nut niet zo. Je kan toch ook gewoon met een balletje trappen op het pleintje? Er is wel sprake van (infinitesimaal klein) nut, maar alleen voor een maatschappij waarin de energie werkelijk de grond uitbrult. Nu het tijdperk van de goedkope olie over is en Slochteren met driekwart opgestookt, zo goed als leeg, overigens bij hoogopgeleide technici al jaren bekend, kunnen we dit soort baantjes niet meer bekostigen. Het marginale nut is te klein om de riante salarisschalen te rechtvaarigen (als deze ooit al gerechtvaardigd waren). De maatschappij als systeem wordt eenvoudiger en simpeler. Kortom: voldoet meer aan het wereldbeeld van en laagopgeleide. En de hoogopgeleiden? Als ze hun laagopgeleide buren vriendelijk behandeld hebben, willen die vast wel praktijkles metselen of tuinieren geven.

Hoe voorkomen we dit soort rampen in de toekomst?
Hoogopgeleiden moeten leren kritisch te denken. Niet kritisch denken met woorden, maar door hun ogen en oren open te zetten en inductief te denken. Er zijn enkele rotsvast liggende natuurwetten zoals de relativiteitstheorie en de kwantummechanica (alhoewel ook zich hier om de zoveel decennia een intellectuele aardbeving voordoet). De rest varieert van enigszins zacht tot boterzacht. Enige gepaste bescheidenheid misstaat hoogopgeleiden (ik ben er ook een) daarom niet. Laagopgeleiden hebben respect voor vakkennis, resultaat en wijsheid. Prutsers en brokkenpiloten kunnen met al hun mooie praatjes opzouten. Een zeer verstandig standpunt, dat ook in het wereldje van hoogopgeleiden, die elkaar met fluwelen handschoenen aanpakken, geen kwaad zou kunnen.

Een verblijf in een niet-westerse cultuur is vaak erg leerzaam.

Stage in niet-westerse cultuur verplicht stellen?

Niets is effectiever om de relativiteit van je eigen normen en waarden te zien, dan een paar maanden doorbrengen in een niet-westerse cultuur. Is het een goed idee deze verplicht onderdeel te maken van een middelbare schoolopleiding? De voor- en nadelen.

Onderdeel van mijn opleiding was het doorbrengen van enkele maanden in een niet-westers land. Dit was erg leerzaam. Mensen in een niet-westers land kijken op een heel andere manier aan tegen dingen die wij vanzelfsprekend vinden. Je leert buiten welke luxe je kan en welke dingen noodzakelijk zijn. Je leert ook waarderen welke dingen in ons welvarende liberale landje vanzelfsprekend lijken, maar het niet zijn. Hiervoor is een korte vakantie niet genoeg. Je moet drie tot zes maanden ondergedompeld zijn in een andere cultuur om verder dan een oppervlakkige vakantie-ervaring te kunnen gaan.

Verschillen tussen Nederland en het buitenland als eye-opener

Een verblijf in een niet-westerse cultuur is vaak erg leerzaam.
Een verblijf in een niet-westerse cultuur is vaak erg leerzaam.

Een mooi voorbeeld is de extreme risicomijdendheid in Nederland. In derde-wereldlanden zijn dingen vaak veel minder gereglementeerd dan hier. Chemicaliën die hier een uitgebreide vergunning vereisen, mogen daar zonder papierwinkel worden verkocht. Ook de in Nederland totaal doorgeslagen verkeerswetten zijn in het buitenland minder streng. Van een andere vaderlandse obsessie, verzekeringen, hebben ze vaak nog niet eens gehoord. Aan de andere kant kennen niet-westerse culturen andere obsessies. Met eer bijvoorbeeld, of ze kennen een overdreven respect voor fantasiewezens als draken, boze geesten of tirannieke woestijngodjes.

Bredere blik
Als de eigen normen en waarden zo ter discussie worden gesteld, is nadenken over wat waarheid is en wat de beste keuzes zijn op een gegeven moment, onvermijdelijk. Er wordt op deze manier als het ware een culture shock opgewekt. Er zijn drie mogelijke uitkomsten. Of de immigrant handhaaft zijn bestaande denkwereld, of de immigrant neemt die van de vreemde cultuur over, of de immigrant integreert de, naar zijn mening, beste elementen van beiden. De meer starre persoonlijkheden zullen er voor kiezen de eerste optie te volgen. Mensen zonder veel ruggengraat zullen voor de tweede optie gaan. De meeste mensen zullen een of meerdere van de gewoonten uit het land in kwestie overnemen, vooral als deze (volgens de immigrant) beter zijn.

Hoe zou een stage in een niet-westerse cultuur er uit komen te zien?
Tijdens de stage moet de student in kwestie iets nuttigs doen, bijvoorbeeld werken in een lokaal ziekenhuis, bedrijf of onderzoeksinstelling. Zo leert de student niet alleen de buitenkant kennen, maar ook de dagelijkse gang van zaken in de cultuur in kwestie. Van tevoren moet de student in grote lijnen horen hoe het er aan toegaat in het land in kwestie om vervelende verrassingen te voorkomen. Landen waar de bevolking op een gemiddeld tot hoog beschavingspeil staat maar de cultuur toch duidelijk niet-westers is, zoals India, Japan en Peru, hebben uiteraard de voorkeur. Daar valt nog het een en ander van te leren. Het is het beste een beperkt aantal landen te hanteren, zodat Nederlandse stagebegeleiders een oogje in het zeil kunnen houden. De cultuur in kwestie en de inhoud van de stage moet bij de persoonlijkheid van de leerling passen. Zo kunnen jongens met een alcoholprobleem naar Saoedi-Arabië worden gestuurd, wat weer een zeer slechte keuze is voor timide meisjes. Deze kunnen beter naar een land als Nepal of China gaan.

Stages in een niet-westers land zijn doorgaans uiterst leerzaam. Bron: supo.be

Verplicht stage in niet-westerse cultuur

Bij progressieve Nederlanders bestaan de nodige naief-positieve gedachten over niet-westerse samenlevingen. Bij conservatieven worden alle niet-westerse samenlevingen oop één hoop gegooid. Een verplichte maatschappelijke stage zou veel vooroordelen wegnemen en mensen leren Nederland niet meer als vanzelfsprekend te beschouwen.

Onderdeel van mijn studie was een praktijkperiode in een niet-westers land. Een half jaar wonen en werken in Bangladesh was buitengewoon leerzaam. Ik leerde toen van nabij het leven in een islamitisch land kennen, zo ook de positie die religieuze minderheden en vrouwen in een islamitische samenleving innemen. Onder meer geblakerde hindoetempels en de houding van islamieten ten opzichte van niet-islamieten waren leerzamer dan welke Fitna-achtige documentaire ook. Ook leerde ik van nabij wat de invloed is van de overheid en, uiterst belangrijk, welke dingen we in Nederland als vanzelfsprekend beschouwen maar dat niet zijn. Ik leerde dat het leven gewoon doorgaat zonder stromend water en elektriciteit. Dat de mensen in derdewereldlanden niet dommer zijn dan wij, alleen sociaal gezien op een andere (doorgaans economisch minder productieve) manier georganiseerd.

Ook anderen die vergelijkbare ervaringen hebben opgedaan weten dat nu. Echter: die mensen vormen maar een kleine groep van de Nederlandse bevolking mensen op bijstandsniveau en hun kinderen hebben domweg het geld niet om een langere periode in het buitenland door te brengen. Het gevolg is dat ze absurde ideeën hebben over het leven in niet-westerse landen, vaak slechts op basis van een korte vakantietrip met louter positieve ervaringen of televisiebeelden van rampen.

Stages in een niet-westers land zijn doorgaans uiterst leerzaam. Bron: supo.be
Stages in een niet-westers land zijn doorgaans uiterst leerzaam. Bron: supo.be

Sommigen vinden de westerse samenleving verdorven en denken dat niet-westerlingen zuiverder en puurder zijn dan westerlingen. In extreme gevallen betekent dat dat ze doorslaan naar een extreme haat van alles wat met de westerse samenleving te maken heeft. Voorbeelden daarvan zijn Anja Meulenbelt en Gretta Duisenberg. Anderen vinden dat we niets van niet-westerse beschavingen kunnen leren en door onze (meestal) hogere welvaart per definitie superieur zijn.

Ook de negatieve ervaringen in Nederland met overwegend islamitische immigranten dragen hier toe bij. Dat is jammer. De meeste mensen in niet-westerse culturen zijn gastvrij en bieden nieuwe filosofische inzichten, hebben vaak kennis en vaardigheden die in Nederland zijn geatrofieerd. In India kan je in een trein van het ene op het andere moment verzeild raken in een pittig gesprek over visionaire onderwerpen. In Nederland kan je meegenieten van het dronken gebral van voetbalsupporters.

Mensen bijvoorbeeld een half jaar door laten brengen in een niet-westerse land zou zeer leerzaam zijn voor veel mensen. Ze zouden op deze manier leren wat de realiteit is van het leven in een niet-westers land. Hun culturele denkraam zou enorm uitgebreid worden en ze zouden zowel de positieve als negatieve kanten van de Nederlandse samenleving waarderen. Aan de andere kant zouden ook de inwoners van niet-westerse landen op deze manier kennis maken met doorsnee inwoners van westerse landen. Of dat laatste altijd positief zal werken is de vraag,  maar het zal in ieder geval veel culturele misverstanden oplossen.

Het brein van mensen verschilt enorm van dat van haaien. Toch komen de elementaire hersenstructuren in beide hersenen voor, zij het met totaal verschillende groottes.

Hersenscan zal opleiding en baan bepalen

In de spreekkamer moet je je hoofd in een buitenissig apparaat steken. Na een paar minuten komt de neuroloog met de uitgeprinte resultaten van je hersenscan, die je toekomstige carrière zullen bepalen. Hersenscans worden steeds beter en ook onze kennis om deze te interpreteren verbetert snel. In de nabije toekomst zullen kinderen waarschijnlijk door middel van een hersenscan een school- en beroepskeuzeadvies krijgen. Zal de toekomst steeds meer lijken op Brave New World? Het wordt in ieder geval een stuk saaier op deze manier.

Overzicht bekende kennis over de relatie tussen persoonlijkheid en hersenen

Het brein van mensen verschilt enorm van dat van haaien. Toch komen de elementaire hersenstructuren in beide hersenen voor, zij het met totaal verschillende groottes.
Het brein van mensen verschilt enorm van dat van haaien. Toch komen de elementaire hersenstructuren in beide hersenen voor, zij het met totaal verschillende groottes.

Waarschuwing: de tekst in dit blok is vrij technisch.
Nog niet zo heel lang geleden was onze kennis van het menselijk brein anekdotisch en fragmentarisch. Na het bekende ongeluk met de negentiende-eeuwse spoorwegarbeider Phineas Gage (waarvan het karakter totaal veranderde nadat hij een ijzeren staaf door het voorste deel van zijn hersenen had gekregen) werd bijvoorbeeld bekend dat de voorste hersenkwab iets met het plannen en controleren van het gedrag te maken heeft.

We weten nu veel meer. Van een aantal hersengebieden is nu bekend hoe ze samenhangen met de persoonlijkheid en de manier van denken van mensen. Een overzicht, gebaseerd op de onder psychologen erg populaire Big Five persoonlijkheidstheorie en (1).

Bij extraverte mensen (ondernemende, actieve prikkelzoekers) is de mediale orbitofrontale cortex, het hersengebied direct achter de ogen dat de reactie op beloningen regelt, statistisch significant groter, wijst onderzoek uit. Extraverte mensen reageren daarom veel sterker op beloningen dan introverte mensen.

Bij zorgvuldige mensen (gedisciplineerd, plichtsgetrouw, op regelmaat gesteld) is de middenfrontale gyrus (direct achter het voorhoofd, aan de zijkanten) sterk ontwikkeld. Dit is met .43 ook direct de sterkste correlatie uit het onderzoek. Bij psychopaten ontbreekt dit deel of is het inactief, bij dwangneuroten overactief.

Neurotische mensen (angstig, snel van de wijs gebracht door prikkels) hebben een kleinere dorsomediale prefrontale cortex, het hersengebied tussen beide middenfrontale gyrussen waar (denkt men) onder meer het werkgeheugen zetelt. Dit geldt ook voor de linker mediotemporale lob (hier worden beelden en geluiden verwerkt). Hun  midden-cingulaire gyrus of cortex (het hersengebied waar detecteren van onzekerheid, angst en pijngevoelens zetelen) is juist groter. Hierdoor worden de hersengebieden van neurotici snel overbelast met prikkels en reageren ze daar erg angstig op.

Vriendelijke mensen hebben een sterker ontwikkelde superior cingulate sulcus (spiegelneuronen), waardoor ze zich meer inleven in anderen en fusiforme gyrus, waardoor ze beter gezichten herkennen (1). Uit ander onderzoek (2) is bekend dat ‘rechtse’ mensen een sterker ontwikkeld limbisch systeem hebben, het ‘reptielenbrein’ dat gevoelens van gevaar, seks en voedsel regelt.

Er is alleen nog geen duidelijk hersengebied geassocieerd met de vijfde belangrijke persoonlijkheidstrek: openheid, geassocieerd met nieuwsgierigheid en open staan voor nieuwe ervaringen (1). Wel is bekend dat als intelligente mensen een vraagstuk oplossen, er een veel groter deel van het brein actief wordt dan bij minder snuggere mensen.

Hersenscan wordt waarschijnlijk doorgedrukt
Het ligt in de lijn der verwachtingen dat behalve persoonlijkheid, ook  hersenfuncties als intelligentie en geheugen zullen kunnen worden vastgesteld aan de hand van een hersenscan. Nu het taboe op hersenonderzoek door de pensionering van de babyboomers steeds meer verdwijnt, zal dit in een stroomversnelling raken.

De belangen die op het spel staan zijn enorm: een verkeerd ingeschatte sollicitant kost een bedrijf vele duizenden euro. Schooluitval nog meer. De verleiding zal voor scholen en werkgevers daarom steeds groter worden dit te gaan doen. Een hersenscan is immers veel goedkoper dan een psychologische test en zelfs door de meest doortrapte kandidaat niet te saboteren. We kunnen dus verwachten dat de hersenscan op zal rukken. Nu al wordt deze gebruikt om profvoetballers te screenen. Als de prijs voor hersenscans zal dalen, zullen eerst grote bedrijven en dan kleinere deze verplicht stellen voor kritische  functies. ook zullen de managers op scholen zo proberen leerlingen een bindend advies te geven.

De gevolgen
Het psychologisch determinisme zal opnieuw oprukken, deze keer definitief. Er zal een nieuwe kastemaatschappij ontstaan, waarbij aan de hand van iemands hersenstructuur wordt bepaald wat voor opleiding iemand moet volgen, met wie die persoon om moet gaan en dergelijke. Dat is immers veel efficiënter, vinden managers en zoals bekend, wordt de westerse wereld gerund door managers. Hiermee zullen bedrijven erg efficiënt worden en de aandeelhouders zullen dus erg tevreden worden over de managers. Als gevolg hiervan zal de maatschappij veranderen in het equivalent van de hyperefficiënte, maar op uitsterven staande cheetah.

Hetzelfde menstype zal dezelfde opleiding en dezelfde beroepskeuze volgen.Als gevolg hiervan vermindert de spread. Juist de misfits, het verdwaalde wiskundige genie tussen psychologen of  de romantische natuurkundige voor innovatie en volkomen onverwachte vondsten.

De ideale werknemer is vergeleken met de gemiddelde mens intelligent, gehoorzaam, gewetensvol, vriendelijk en extravert. De economische druk zal er toe leiden dat er alles aan zal worden gedaan dit menstype vaker te laten voorkomen. Op welke wijze dan ook. Aangezien er een duidelijke erfelijke component is in groottes van hersengebieden, betekent dit waarschijnlijk een terugkeer van de eugenetica.

Bronnen
1. Colin G. DeYoung et al., Testing Predictions From Personality Neuroscience: Brain Structure and the Big Five, APS, 2010
2. Kanai, R. et al., Political Orientations Are Correlated with Brain Structure in Young Adults, Current
Biology (2011
)