Het strafrecht is niet altijd in lijn met de ethiek. Soms moet er een zware keuze worden gemaakt tussen de persoonlijke, innerlijke ethiek en de wet. Kies je voor je persoonlijke ethiek en overtreed je daarom de wet, dan is sprake van een ethisch verantwoorde misdaad. Is de wet heilig, of is ethiek heiliger dan de wet?
Moraal en ethiek
Moraal en ethiek worden vaak aan elkaar gelijkgesteld. Dat is onjuist. Moraal is de verzameling van iemands beginselen en principes. Het begrip kan ook op een groepscultuur slaan. De moraal van een groep bestaat dan uit de gedeelde beginselen en principes. De wortel van het woord moraal is het Latijnse mores: zeden of gebruiken. Ethiek is een abstracter begrip. Een stelsel, gebaseerd op morele principes. Ethiek als zodanig is een onderdeel van de filosofie of wijsbegeerte [1].
De wet en ethiek
Volgens de Nederlandse en Belgische wet, beide op het Romeinse recht gebaseerd, bestaan er overtredingen en misdrijven. Wat misdaad is en wat niet, veranderde enorm in de loop van de eeuwen. Denk aan drugsgebruik. Legaal in de negentiende eeuw, verboden in de twintigste eeuw, nu weer op weg gelegaliseerd te worden.
In alle bestaande rechtstelsels behoort moord tot de zwaarste misdrijven. In een gevecht als militair een militair van een vijandig leger doden is dan volgens de meeste rechtstelsels weer geen moord, maar een normale oorlogshandeling. Je kan er zelfs een lintje mee verdienen. Weigeren te doden als soldaat is dan weer reden voor een ter dood veroordeling door de krijgsraad.
Een eeuw geleden was “sodomie”, seks tussen mannen, strafbaar. Nu is het strafbaar om homo’s lastig te vallen op basis van hun geaardheid.
Kortom: er bestaan nogal wat conflicten tussen ethiek en het strafrecht. Het strafrecht verandert onder invloed van veranderingen in de maatschappij voortdurend.
Rechtsstaat
Wetten kwamen tot stand, toen de maatschappij ingewikkelder werd en conflicten niet meer via bemiddeling of door de leiders bijgelegd konden worden. De bekende Codex van Hammurabi, naar moderne maatstaven nogal draconisch, of die van Solon van Athene, zijn een van de eerste pogingen daartoe. Een rechtsstaat biedt zekerheid en veiligheid. Landen met een stabiele rechtsstaat, waarin de bevolking zich aan de wet houdt, groeien het snelst in welvaart. Zij bieden hun burgers ook de beste levenskwaliteit. Dit zijn ook meestal veilige landen.
Althans, veilig voor mensen die veilig kunnen leven onder de wet. Het klassieke voorbeeld van een ontaarde rechtsstaat is nazi-Duitsland met de Neurenberger rassenwetten. Ook ISIS was een rechtsstaat. Helaas kunnen veel ex-moslims, homo’s en vrouwen die seks hadden buiten het huwelijk, dit niet meer navertellen.
Voor de oude Romeinen was de rechtsstaat erg belangrijk. “Manliaanse maatregelen” verwijst naar de Romeinse consul Titus Manlius I. Torquatus. Manlius liet zijn oudste zoon terecht stellen omdat hij zijn bevel had genegeerd – en daarmee de Romeinen een grote overwinning had bezorgd. Waar wij Manlius als een gestoorde gek zouden beschouwen, vonden de Romeinen hem een inspirerend rolmodel.
Ethisch verantwoorde misdaad
Kortom: bij het overtreden van de wet moet je twee belangen tegen elkaar afwegen. Het belang van het handhaven van de rechtsstaat – en hiermee het voorkomen van anarchie – en het belang van ethisch handelen. In de meeste gevallen is het overtreden van de wet ongewenst omdat dit de rechtsstaat ontwricht. Zelfs als het ethisch juist is. De gevolgen zijn dan namelijk ernstiger dan het ethische nut. In zulke gevallen is het beter om een wettige uitweg te zoeken. En te proberen de wet te veranderen.
Als de rechtsstaat misdadig is, is verzet tegen deze misdadige wetten een burgerplicht. Bijvoorbeeld door vervolgde mensen onder te laten duiken. Of een aanvaller die je leven of dat van iemand anders bedreigt, neer te schieten. Dit kan dan het beste door zo min mogelijk andere, wel ethisch juiste, wetten te overtreden.
Voorbeelden van een ethisch verantwoorde misdaad
Toen slavernij nog legaal was in de zuidelijke deel van Usa, hielpen groepen abolitionisten slaven om te ontsnappen naar het vrije noorden en Canada. Dit was technisch gesproken diefstal.
Het verlaten van de islam is strafbaar in veel islamitische landen.
Een apotheker vervaardigde een “orphan medicine”, dat niet meer te koop was, zelf om zijn patiënt te helpen. Hij werd daarna aangeklaagd door de fabrikant, wegens schending van zijn patent.
Wat vinden jullie voorbeelden van ethisch verantwoorde misdaden?
Bronnen
1. Ethics, Internet Encyclopaedia of Ethics, ongedateerd
Dat is denk de spijker op de kop bij radicalisering. Waarbij het oude gevecht tussen goed en kwaad herhaald wordt.
Vaak is geloof in de ethische juistheid van een misdaad een aanleiding om misdaden te plegen. Zoals Robin Hood stal van de rijken om de armen eten te geven. Er is naderhand een geloof aan het ontstaan dat geweld tegen bepaalde groepen geen moraal meer verdient. Vaak omdat men al
denkt aangevallen te zijn of gecontroleerd door de onethische vijand. Daarbij denkt een groot deel van de mensen mezelf inclusief dat om een perfecte wereld te krijgen bepaalde mensen niet meer te redden zijn of straf verdienen. Het is de angst waarbij de vijand zijn straf ontloopt dat ervoor zorgt dat mensen hun moraal laten varen.
Je zou dus kunnen zeggen dat als je vertrouwen in je eigen ethiek hebt, je moraal ook niet hoeft te laten vallen. In die zin zegt het wat over elkaar.