Zelfs met primitieve middelen zijn zogeheten noodlottige, onvermijdelijke wereldproblemen goed op te lossen. Zoals de oprukkende verwoestijning. Maak kennis met de inventieve wateroogstsystemen van de Gouden Woestijn in India in deze TED-video en laat je inspireren om niet zonder slag of stoot de pessimisten na te praten. Wat mensen met primitieve werktuigen uit vervlogen eeuwen konden, kunnen wij met onze uitstekende hulpmiddelen en opleiding zeker.
Met wijsheid en humor praat Anupam Mishra over de ongelooflijke staaltjes bouwkunde die eeuwen geleden werden geleverd door de mensen in de Gouden Woestijn van India om water te oogsten. Deze bouwwerken worden tegenwoordig nog steeds gebruikt — en ze zijn vaak superieur aan moderne water-megaprojecten.
Heeft er in het oude India een atoomoorlog gewoed? Sommige beschrijvingen uit de Veda’s lijken hier op te wijzen. Wat is het werkelijke verhaal? Heeft zich in het verre verleden een enorm drama afgespeeld?
Atoomoorlogen tussen goden?
Vertaalde beschrijvingen in de Mahabharata over oorlogen tussen goden doen griezelig veel aan de moderne tijd denken. Zo beschrijft een citaat op een site omtrent prehistorische atoomoorlogen uit de Mahabharata (vertaald in het Engels) een episode als volgt:
Werd een oude beschaving weggevaagd door een verwoestende atoomoorlog?
… (it was) a single projectile
Charged with all the power of the Universe.
An incandescent column of smoke and flame
As bright as the thousand suns
Rose in all its splendour…
…it was an unknown weapon,
An iron thunderbolt,
A gigantic messenger of death,
Which reduced to ashes
The entire race of the Vrishnis and the Andhakas.
…The corpses were so burned
As to be unrecognisable.
The hair and nails fell out;
Pottery broke without apparent cause,
And the birds turned white.
After a few hours
All foodstuffs were infected…
….to escape from this fire
The soldiers threw themselves in streams
To wash themselves and their equipment.
Deze omschrijving klinkt redelijk sterk als een nucleaire explosie. Helaas bedriegt de schijn. Deze tekst is samengesteld uit twee verschillende stukken uit de Mahabharata, waar de nodige delen uit weggelaten, toegevoegd en verdraaid zijn. De Engelse vertaling van het origineel luidt:
When the next day came, Camva actually brought forth an iron bolt through which all the individuals in the race of the Vrishnis and the Andhakas became consumed into ashes. Indeed, for the destruction of the Vrishnis and the Andhakas, Camva brought forth, through that curse, a fierce iron bolt that looked like a gigantic messenger of death. The fact was duly reported to the king. In great distress of mind, the king (Ugrasena) caused that iron bolt to be reduced into fine powder. (Mausala Parva, sec. 1)
De roodgloeiende bom, als dat het was, werd dus ontmanteld en tot poeder vermalen, niet tot ontploffing gebracht.
en even verderop, wat volgens de Mahabharata tientallen jaren later zich afspeelde:
Day by day strong winds blew, and many were the evil omens that arose, awful and foreboding the destruction of the Vrishnis and the Andhakas. The streets swarmed with rats and mice. Earthen pots showed cracks or broken from no apparent cause. At night, the rats and mice ate away the hair and nails of slumbering men.
(nog een hele reeks boze voortekenen)
That chastiser of foes commanded the Vrishnis to make a pilgrimage to some sacred water. The messengers forthwith proclaimed at the command of Kecava that the Vrishnis should make a journey to the sea-coast for bathing in the sacred waters of the ocean. (Mausala Parva, sec. 2)
Hoewel de gevolgen die in het eerste citaat lijken overeen te stemmen met het vergruizen van radioactief materiaal of zware, giftige metalen, kan het hier ook om een meteorietinslag zijn gegaan. Kadootjes van de goden, geloofden veel mensen vroeger, waaronder de islamieten, zie de koran. Door een tijdgenoot, de Griekse filosoof Anaxagoras, wordt de inslag van een metaalmeteoriet beschreven, zo groot dat deze op paard en wagen vervoerd moest worden. Dit zette Anaxagoras aan tot het ontwikkelen van zijn – opvallend moderne – kosmologische theorieën over de aarde en de zon.
Bij de Indiërs lijkt een dergelijke gebeurtenis juist tot religieuze mystificatie te hebben geleid. Het vergruizen van zware metalen – waar metaalmeteorieten opvallend rijk aan zijn – is inderdaad geen bijster goed idee voor de gezondheid. Vooral niet als het om een kolos van een meteoriet gaat, waar de Mahabharata op lijkt te wijzen. Geen wonder dat de inwoners van het stadje waar de Vrishni’s en de Vandaka’s woonden, te maken kregen met chronische zware-metaalvergiftiging.
Hoe krijgen de Indiërs het voor elkaar om steeds voor een prikje dingen als auto’s, tablet computers en ruimtevaartprojecten te verwezenlijken, daar waar bij westerse bedrijven en organisaties als Saab en NASA de kosten steeds meer de pan uitrijzen? Het antwoord: de bijzondere filosofie die de Indiërs hanteren. R.A. Mashelkar licht in deze TED-presentatie een tipje van de sluier op aan de hand van drie Indiase succesverhalen.
Kunnen we op deze manier met veel minder mensen en kapitaal toch een hoog welvaartspeil bereiken? Het Indiase voorbeeld doet vermoeden van wel. Als we deze filosofie toepassen op spilzuchtige sectoren als ons financiële systeem en de gezondheidszorg, kunnen we waarschijnlijk voor veel minder dan nu veel betere producten krijgen.
Dat Indiërs erg handig zijn in informatietechnologie, is bekend. Minder bekend is dat het Indiase ruimtevaartprogramma met een klein budget van ongeveer een miljard dollar, een aantal indrukwekkende prestaties heeft neergezet. De Indiërs hebben nu hun zinnen gezet op een robotexpeditie naar Mars.
Indiërs als ruimtevaarders
Wie India wel eens heeft bezocht, weet dat het land wordt bewoond door een licht neurotisch, intellectueel ingesteld volk met een uitgesproken voorliefde (en talent) voor het laten functioneren van zeer ingewikkelde systemen. Geen wonder dat computers voor Indiërs gemaakt lijken en IT-centra als Bangalore en Pune groeien als kool. Deze eigenschappen van Indiërs – waaronder het vermogen het ego opzij te zetten voor een hoger doel – maken dat het land ook op het gebied van ruimtevaart – waar zelfs kleine fouten dodelijk kunnen uitpakken – zijn mannetje staat.
India's nieuwste lanceerraket, GSLV_MkIII, moet zelfs de zwaarste satellieten van meer dan 5000 kg de lucht in kunnen krijgen.
Zestien maart 2012 kondigde India een ambitieus plan aan: het sturen van een ruimtesonde naar Mars, die uiteindelijk als satelliet om de rode planeet heen zal draaien. Hoewel het Indiase voorstel niet uitblinkt van nieuwheid, is de organisatievorm opmerkelijk effectief, zeker vergeleken met die van verkalkte ruimtevaartorganisaties als NASA of ESA.
ISRO, Indian Space Research Organization, dateert al van 1969, nog in de tijd dat socialistische idealen in India de boventoon voerden en hongersnoden geregeld voorkwamen. ISRO had dan ook een duidelijk aarde-gericht mandaat. Dr. Vikram Sarabhai, een van de drijvende krachten achter de eerste jaren van ISRO, had dit te zeggen op critici die ruimtevaart verspilling voor het arme land vonden:
“Er zijn sommigen die zich afvragen hoe relevant ruimtectiviteiten zijn voor een ontwikkelingsland. Voor ons is er geen tegenstrijdigheid. We koesteren geen illusies dat we kunnen concurrreren met technisch geavanceerde landen wat betreft het verkennen van de maan, de planeten of bemande ruimtevaart. Wel zijn we ervan overtuigd dat als we een betekenisvolle rol spelen, zowel nationaal als internationaal, we voor niemand onder moeten doen in het toepassen van geavanceerde technieken om de werkelijke problemen van mens en maatschappij op te lossen.”
Missie naar Mars vervroegd
Vier decennia na deze opmerkelijke uitspraak, maken Sarabhai’s opvolgers zijn boude woorden waar. India is nu actief op de frontlinie van maan- en interplanetair onderzoek. Waar de regering-Obama de interplanetaire missies van NASA vrijwel de nek om heeft gedraaid en uitstel de regel is, wordt de Mars-verkenner van India nu veel vroeger gelanceerd dan oorspronkelijk gepland. Oorspronkelijk zou de missie rond 2020 gelanceerd worden, maar een recente inbreng van 24 miljoen dollar heeft het mogelijk gemaakt de lanceerdatum te vervroegen naar november 2013.
Ingenieurs die werken aan de ruimtevaartprogramma’s van NASA en ESA zijn verbijsterd. In de VS en Europa vindt er een voortdurende wedijver plaats tussen onderzoekers, die hun instrument aan boord willen smokkelen aan boord van een missie met een budget. In de praktijk betekent dit altijd dat er meer instrumenten zijn dan plaatsen aan boord en dat een instrument vaak op het allerlaatste moment aangepast moet worden om aan boord te functioneren. Geen wonder dat missies veel te duur worden en steeds worden uitgesteld. ISRO pakt het slimmer aan. Door de vervroegde lanceerdatum maken wetenschappers nu een selectie van de meest veelbelovende instrumenten en jagen ze snel door de laatste stadia van ontwikkeling. Twee maanden eerder waren Indiase wetenschappers nog aan het brainstorming over de lading. Volgens de meest recente berichten bestaat deze uit: een infraroodspectrometer, een thermische emissie spectrometer, een kleurgevoelige camera, een stralings-spectrometer, het Plasma en Current Experiment, de Mars Exospheric Neutral Composition Analyzer en de Methane Sensor for Mars. In de komende achttien maanden moeten deze instrumenten worden geminiaturiseerd, op praktische werking worden getest en onderworpen aan strenge tests om hun geschiktheid voor de extreme omstandigheden in de ruimte te toetsen. Ook moeten de sensoren microbevrij worden gemaakt om besmetting van Mars door aardse bacteriën te voorkomen.
Methaanpluim
De methaandetector kan mogelijk NASA de loef afsteken. In 2009 ontdekte Dr. Michael Mumma met zijn telescoop aanwijzingen voor enorme methaanpluimen op Mars. Geologisch gezien is Mars niet echt actief meer, de reden dat veel onderzoekers denken dat deze pluimen mogelijk afkomstig zijn van bacteriën. NASA wil graag een missie sturen om de methaangehaltes nauwkeuriger te meten, maar India zou de organisatie wel eens voor kunnen zijn.
Robotstrategie van India
In tegenstelling tot noorderbuur China lijkt India zich toe te leggen op wetenschappelijk georiënteerde robotische missies. Mensen de ruimte in brengen is buitengewoon lastig. Naast de persoon zelf moeten er honderden kilogrammen life support apparatuur en voorraden mee. Ook kunnen mensen geen extreme g-krachten aan tijdens de vlucht. Robotmissies kennen deze nadelen niet en zijn daarom eenvoudiger uit te voeren. ISRO koestert plannen voor een bemande ruimtevlucht, maar geeft nu de voorkeur aan robotmissies. Dit brengt Dr. Sarabhai’s droom stukken dichterbij. En uiteraard kan ook met behulp van geavanceerde robots en door Indiase programmeurs geschreven kunstmatige intelligentiesoftware een levensvatbare ruimtemijn worden opgezet. Wat dat betreft is de keuze voor Mars voor India logisch. Het dichtbevolkte, grondstofarme land doet zo ervaring op met reizen naar de omgeving van de planetoïdengordel en kan zo in de toekomst meedoen aan ruimtemijnbouwoperaties in de vetste kluif van het zonnestelsel.
Na een aantal valse starts komt het er nu toch eindelijk van. De Indiërs ontwikkelden de tablet Aakash om wat te doen aan het enorme tekort aan hoogopgeleiden. Dit voor een bedrag dat voor de meeste Indiërs nog op te brengen is.
India slaat terug. Sibal presenteert India's antwoord op de iPad.
De Akash (hemel in het Hindi en Sanskriet) is met een kostprijs die maar een fractie is van de iPad, bedoeld voor studenten. De Aakash ondersteunt webbrowsen en skypen met video, werkt drie uur op zijn batterij en heeft twee USB poorten. Critici vragen zich echter af of de tablet inderdaad voldoende prestaties kan leveren. De Indiase overheid hoopt dat dit computertje digitale toegang zal geven aan studenten in kleine stadjes en dorpjes over heel India. India loopt nog steeds sterk achter op concurrerende landen wat betreft internetverbindingen.
Een Indiase studente toont het kleine computertje.
Bij de lancering van de tablet in Delhi,overhandigde minister Human Resource Development Kapil Sibal 500 Aakash tablets aan studenten die ze zullen testen. De overheid wil honderdduizend tabletten kopen voor vijftig dollar per stuk en gaat in de komende jaren tien miljoen van deze apparaatjes aan studenten uitreiken.
Het apparaat is ontwikkeld door het Britse bedrijf DataWind in samenwerking met het IIT (Indian Institute of Technology) in de woestijnachtige deelstaat Rajasthan. De Akash zal in India worden geproduceerd, in een fabriek van DataWind in de Zuid-Indiase stad Hyderabad. “Ons doel was, de prijsbarrière voor computers en internettoegang te breken”, aldus DataWind CEO Suneet Singh Tuli. Hij verwacht met de Akash computers en internet eindelijk naar de Indiase massa’s te kunnen brengen.
DataWind brengt ook een commerciële versie van de tablet uit, de UbiSlate. Deze zal einde 2011 in de schappen liggen voor zestig dollar (plm. 45 euro).
Volgens experts zal deze tabletcomputer een groot verschil maken in het onderwijssysteem van het land. Het complete boekenpakket kan bijvoorbeeld als e-book op de harde schijf van de tablet worden gezet. In feite is het ook een pocket-eReader.
Wel zijn er twijfels of de tablet wel snel genoeg zal zijn. Critici wijzen op het kleine werkgeheugen van 250 MB. Ter vergelijking: een pc anno 2011 heeft 8 GB geheugen. Aan de andere kant zit hier ook een positieve kant aan. Als straks bijna een miljard mensen met deze kleine computertjes gaat werken, zal de prikkel erg groot zijn om compacte, efficiënte software te schrijven in plaats van de monsterlijk zware, logge programma’s die nu onze pc’s en laptops teisteren. Al staan Indiërs er om bekend, dol te zijn op bureaucratie en ingewikkelde constructies.
Reken dus op een enorme explosie van Indiase webshops en andere cyber-activiteiten de komende jaren. Zelfs in een krottenwijk kan een Indiase programmeur of webdesigner kleine wonderen verrichten.
De dodelijke overstromingen in Pakistan en de droogte in het noorden van buurland India worden veroorzaakt door rookdeeltjes van menselijke oorsprong. Een model van drie klimatologen toont dit aan. Zijn roetdeeltjes dodelijker dan CO2? Zware moessonregens veranderden het dichtstbevolkte deel van Pakistan in een rampgebied.
Pakistaanse ramp veroorzaakt door overbevolking en bomenkap…
De beelden staan menigeen nog op het netvlies gegrifd. De hoge bevolkingsdruk en uitbuiting door zamindars, de Pakistaanse grootgrondbezitters, dwong kleine boeren marginale gebieden op. De dikke bodemlaag, die gewoonlijk als een soort spons de neerslag opzuigt, werd steeds dunner. Ook verdwenen de beschermende bomen. Na zware regenval spoelden daarom enorme watermassa’s de kaalgekapte hellingen in de Pakistaanse heuvels weg. Het wachten was op een zware moesson, de jaarlijkse periode van regenval. Toen die kwam veranderde een vernietigende watervloed de dichtbevolkte Punjab en de rest van de Indusvallei in een rampgebied van meerdere keren zo groot als Nederland. Tegelijkertijd heerste er in het noorden en midden van buurland India een ernstige droogte.
En luchtvervuiling
Naar nu blijkt, is niet alleen de vloed, maar ook de zware moesson zelf mede veroorzaakt door de mens. Uit het model van drie klimatologen van de universiteit Princeton in Massachusetts blijkt dat door de mens veroorzaakte aerosols, een wetenschappelijke term voor roet en andere deeltjes die in de lucht zweven, voor een deel de oorzaak zijn van de vermindering in neerslag in het noorden van India en een zwaardere regenval in het zuiden, stelt het artikel van Massimo A. Bollasina, Yi Ming en V. Ramaswam dat is verschenen in Science.
De moesson is een jaarlijks weerkerend verschijnsel, waarbij vochtige lucht van de Indische Oceaan richting het noordoosten over het Indiase subcontinent trekt. In het hete droge seizoen lopen de temperaturen vlak boven de grond enorm hoog op, waardoor deze vochtige lucht naar boven wordt geduwd en uit gaat regenen. De landbouw in India is vrijwel totaal afhankelijk van deze moesson. Zeker nu steeds meer aquifers, waterhoudende lagen, leeg raken.
Roetdeeltjes verstoren dit proces, zo blijkt. Ze creëren een soort paraplu over Noord-India, waardoor het oppervlak afkoelt en er minder water verdampt. Ook wordt de vochtige lucht een andere richting op gestuurd, waardoor er meer regen in het zuiden en in de oceaan valt. Hun model voorspelde ook extra zware regenval in Pakistan.
Het goede nieuws is dat dit probleem snel is op te lossen. In tegenstelling tot het overigens uiterst nuttige gas CO2, blijven roetdeeltjes niet erg lang in de atmosfeer. Als wordt ingegrepen, is het probleem ook binnen hooguit enkele jaren voorbij. Dat is ook goed nieuws voor het noordpoolgebied. De opwarming daar wordt namelijk ook voor een groot deel veroorzaakt door aerosolen, deze keer uit China, dat er enorm veel steenkool doorheen jaagt om zijn industrie te voeden. Kortom: best wel nuttig, die strenge EU-regels tegen aerosols. Dat zouden ze op meer plekken op deze aardbol moeten doen.
Geopolitiek gezien is de situatie van Pakistan uiterst beroerd. Geen wonder dat Pakistaanse leiders terugvallen op islamitisch fundamentalisme en terrorisme.
Pakistan bestaat uit twee dichtbevolkte eilanden: de noordelijke en de zuidelijke Indusvallei.
Alleen islam brengt eenheid in Pakistan Pakistan bestaat geografisch gezien voornamelijk uit een dichtbevolkte riviervallei: de Indusvallei, waarvan het noordelijk deel de provincie Punjab vormt. In deze provincie woont zestig procent van de Pakistaanse bevolking. De Punjab vormt dan ook het geografische hartland van Pakistan en is de basis van politieke invloed. In de overige gebieden: de Thar-woestijn op de grens met India, het woestijnachtige Baluchistan op de grens met Iran, NWFP (het bergachtige grensgebied met Afghanistan) en Sindh, de zuidelijke Indusvallei, worden andere talen dan Punjabi gesproken. De havenstad Karachi (en de omringende provincie Sindh) kent de nodige rivaliteit met het noorden.
Pakistan kent maar één verbindend element. Na het uitmoorden en verdrijven van vrijwel alle hindoes en sikhs in 1948 en de jaren daarna, is 98% van de bevolking islamiet. De politieke leiders van Pakistan beroepen zich daarom graag op de islam. Ook beschouwen Pakistanen zichzelf als Arischer, en “dus” behorend tot een meer superieur ras, dan de donkerhuidiger bevolking van het Indiase subcontinent.
Pakistan: rivieren van bloed
De geschiedenis van Pakistan is, zelfs naar islamitische maatstaven, bloedig. Bij de onafhankelijkheid vielen al miljoenen doden. De grondslag voor het moderne Pakistan werd na de bloedige afsplitsing van Bangladesh gelegd. Het Pakistaanse leger heeft rond 1971 volgens schatting van de overheid van Bangladesh, drie miljoen, voornamelijk hindoeïstische, Bangladeshi’s gedood (naast massale verkrachtingen en martelingen). Ik heb persoonlijk nog een bedelaar gezien waarvan de ogen door het Pakistaanse leger waren uitgestoken. India greep na voortdurende provocaties in en het Indiase leger walste in slechts twee weken vernietigend over het Pakistaanse leger heen.
De gekozen president Zulfikar Ali Bhutto werd door het woedende leger verantwoordelijk gehouden voor deze grievende nederlaag tegen wat ze als een minderwaardig ras beschouwden. Generaal Zia ul-Haq greep de macht en doodde Bhutto (de vader van Benazir) in een schijnproces. Zia ul-Haq wilde voorkomen dat nog meer delen van Pakistan zich af zouden splitsen. Ul-Haq kreeg legitimiteit door Pakistan te islamiseren. Hij voerde de sharia in, wat slecht nieuws voor de Pakistaanse vrouwen en religieuze minderheden betekende en gaf opdracht tot het ontwikkelen van de Pakistaanse atoombom. Hiermee werd hij een held in de ogen van de meeste Pakistaanse islamieten.
Opeenvolgende Pakistaanse regeringen probeerden aartsrivaal India af te troeven, zonder veel succes. Daarvoor is de omvang en bevolking van Pakistan te klein, slecht opgeleid en corrupt. De hoge uitgaven aan het leger maakten dat het onderwijs verkommerde. Islamisten namen deze taak over.
Rivaliteit met India
Het Indiase subcontinent kent twee rivierensystemen: dat van de Ganges en Brahmaputra (die de Indiase deelstaten Uttar Pradesh, Bihar, West-Bengalen en Assam, alsmede Bangladesh (waar Ganges en Brahmaputra samenkomen), omvatten, en de Indus. Waar de meer intellectuele (ook overwegend islamitische) bevolking van Bangladesh zich beperkt tot een ongemakkelijke rivaliteit met India, is India voor Pakistan een allesbepalende obsessie. Het Indiase leger is veel groter en sterker dan het Pakistaanse en alleen de dreiging met atoomwapens (verkregen dankzij Nederlandse “ontwikkelingshulp”) geeft Pakistan nog enige grandeur.
De realiteit is echter dat alleen de grote hoeveelheid Amerikaanse hulp voorkomt dat het land afzakt tot onder het niveau van Bangladesh.
Ook Pakistan zelf wordt geteisterd door haat, geweld en terreur.
Terreur als strategische optie
Pakistan heeft slechte ervaringen met openlijke oorlogen met India, zowel in Kashmir als in Bangladesh. Het voornaamste strategische wapen van Pakistan is de islamitische minderheid in India, vooral in Kashmir. Het armoedige, door haat, bloedig geweld en corruptie geteisterde Pakistan is echter niet bepaald een aanlokkelijk gidsland. Zeker niet in Kashmir waar men Pakistan van nabij kent.
Terreur heeft echter twee grote voordelen voor Pakistan. Ten eerste betekent het voor India dat het land heel veel energie moet steken in het beveiligen van het land. Elke zware terreuraanslag in India betekent gezichtsverlies, terwijl de risico’s voor Pakistan minimaal zijn. ten tweede dwingt het de Amerikanen om Pakistan te steunen om te voorkomen dat islamisten de macht grijpen in Pakistan. Dezelfde strategie die dictator Saleh in Jemen toepast.
Het lijkt er echter op dat dit spelletje steeds minder goed gaat werken. India is voor de VS als tegenwicht tegen China een veel nuttiger bondgenoot dan Pakistan. Zeker nu het islamitisch terrorisme vermindert en de VS zich terugtrekt uit Afghanistan. Geen wonder dat de politieke leiders in Pakistan zich steeds meer zorgen maken.
Drijvende zonnepanelen hebben een aantal interessante voordelen. Zo is er altijd koeling bij de hand, is de centrale makkelijk te verplaatsen en levert het water draagvermogen waar anders dure constructies voor nodig zijn.
De drijvende zonnecentrale: goede oplossing voor het tekort aan energie?
Tata Power, de energietak van het alomtegenwoordige Indiase familiebedrijf, heeft een overeenkomst gesloten met de Australische zonne-energieontwikkelaar SunEngy voor de levering van een proefinstallatie voor een Liquid Solar Array (LSA) op een nog niet openbaar gemaakte plaats in India. Er wordt onder meer gedacht aan het plaatsen van deze drijvende zonnepanelen achter een stuwdam. Het voordeel is dat op deze manier anders niet benut land kan worden gebruikt. De zonnepanelen kunnen meedraaien met de zon en bij slechte weersomstandigheden onderwater duiken, waardoor de zonnepanelen worden beschermd.
Ook op zee zou een dergelijke zonnecentrale enorme hoeveelheden zonne-energie kunnen leveren. Wellicht kunnen met behulp van grote drijvende zonnecentrales tankers met waterstofgas worden gevuld, dat af wordt geleverd in Europa om daar elektriciteit mee op te wekken. Ideaal om pieken in de stroombehoefte of tekorten op te vangen. In de winter is er in Europa veel minder zonlicht dan in de zomer. De zonnepanelen zouden dan in de Middellandse Zee of Atlantische Oceaan kunnen drijven.
