europese unie

Op zondag 2 december was John Gray in het programma Buitenhof te gast.  Wat volgde was een boeiend gesprek van ongeveer 25 minuten over de toekomst van Europa.

Het interessante aan deze man is dat hij in zijn boek False Dawn: The Delusions of Global Capitalism uit 1998  als één van de eersten een analyse maakte waarom globalisatie volgens hem instabiel is en in een proces van verval verkeerd. Iets wat ook lijkt te kloppen. Het valt moeilijk te ontkennen dat er niet sprake is van een wereldwijde economische crisis die 2007 is begonnen en nog steeds gaande is.
Het is daarom erg interessant om juist naar zijn verhaal en analyse te luisteren over de toekomst van de euro en Europese Unie. Iets wat hij ook wel het Europese experiment noemt. Een analyse van een man die je wellicht een visionair zou kunnen noemen. Volgens hem kun je de toekomst voorspellen als je net zoals hem gelooft dat dat de geschiedenis meer cyclisch verloopt dan progressief. Vooruitgang in de wetenschap en techniek is volgens hem een feit. Progressie in de politiek en de ethiek is een mythe. Volgens deze manier van denken kun je van de geschiedenis leren om te zien wat er met de EU zal gaan gebeuren.

Om te beginnen is volgens Gray het proces van verval wat er met de globalisatie gebeurt iets wat ook met de EU zal gaan gebeuren als we blijven doorgaan op de huidige ingeslagen weg. Eigenlijk is dit proces min of meer al eerder in gang gezet. Volgens hem is het kantelmoment waarschijnlijk,de val van Berlijnse muur geweest en was de EU daarop het hoogtepunt van zijn succes. Vanaf dat moment is de kanteling gekomen. Er kwam een nieuw stuk Europa erbij en men begon toen ook te denken dat er ook een EU kon komen die niet alleen verbonden was met handel, maar ook met één munt. Het succes van de Duitse hereniging heeft hierbij waarschijnlijk ook een rol gespeeld.

Maar het volgens Gray is vooral begonnen met de ineenstorting van het communisme. Dit leidde echter tot het geloof dat wereld en Europa voldoende zou hebben aan één systeem. Gray noemt dit hoogmoed. Deze hoogmoed is volgens hem de grootste fout die op dat moment uit het grote succes van de EU naar voren kwam. Vanaf dat moment lijkt de droom van de Europese eenwording goed op gang te zijn gekomen. Het lijkt volgens Gray haast soort een ideologie te zijn geworden.

Deze droom is volgens hem een utopie net zoals globalisering een utopie is en die nu aan het barsten is. De EU als Europese federatie zal volgens hem op langer termijn niet gaan werken. Zijn voorspelling is dat binnen 10 tot 15 jaar de EU in haar huidige vorm zal ophouden te bestaan. En dat we weer terugkeren naar een situatie met natiestaten zoals deze aan het einde van de 19e eeuw er was en dat Duitsland het meest invloedrijke land zal zijn. De natiestaat lijkt volgens hem binnen een democratisch bestel het hoogst haalbare te zijn. Enkele uitzonderingen daar nagelaten waar de bovenliggende federatie wel succesvol blijkt te werken.

De toekomst van de EU zal dan ook afhangen van de toekomst van de euro. De Europese politici hebben ervoor gekozen om de toekomst van de EU te koppelen aan de toekomst van de euro. Het europroject is het symbool van de EU en is de gemeenschappelijke munt die deze eenheid uitdraagt. Volgens John Gray zullen Europese politici dan ook doorgaan op de ingeslagen weg om de euro te redden. Ze nemen allerlei maatregelen om de euro te redden. Allerlei bezuinigingsmaatregelen worden op het Europees volk losgelaten. Tegelijkertijd heeft dit een prijs: de sociale onvrede is toegenomen en zal verder toenemen onder de Europese bevolking als de maatregelen heftiger worden. Volgens John Gray zullen oude demonen zoals racisme en extreem nationalisme steeds meer de kop opsteken als Europese politici harder blijven proberen om een Europese federatie te vormen. Dit proces is in Zuid-Europa al te zien en gaande.

Als je goed kijkt zie je dat dit proces ook in Nederland gaande is. Als Rutte aanblijft tot en met 2017 heeft hij voor 47 miljard euro aan bezuinigingen en ombuigingen doorgevoerd. Dat dit niet zonder gevolgen zal zijn voor de Nederlandse samenleving mogelijke duidelijk zijn. En dat bedrag zal er zeker nog hoger worden door de verslechterde economische omstandigheden en verslechterde prognoses voor de Nederlandse economie. Nederland zal waarschijnlijk nog meer moeten moeten gaan bezuinigen om onder de norm van 3% begrotingstekort opgelegd door Brussel te blijven. Hoewel ze dat op dit moment nog niet van plan zijn.

Als er al een moment was geweest om dit proces te keren, dan was dit volgens Gray 3 tot 4 jaar geleden. Griekenland had dan zonder al teveel problemen uit de EU en de eurozone kunnen stappen zonder dat het teveel schade had opgeleverd. Echter heeft men ervoor gekozen om Griekenland te stabiliseren ten koste van de economische schade die er nu van is gekomen. Economische schade in de vorm van lage economische groei. De Europese politici blijven echter volgens hem doorgaan met dit beleid met als grootste gevaar dat de Europese economie verder in het gevaar komt door langdurige lage economische groei en daarmee verslechterde economische omstandigheden. Waardoor de sociale onrust alleen maar zal toenemen. Dit is een tegenreactie op het beleid van de Europese politici en zie je bijvoorbeeld op dit moment in Zuid-Europese landen gebeuren. Dit proces is een groot risico en daarmee een groot gevaar voor de stabiliteit van de EU op langer termijn.

De euro had volgens Gray overigens wel een succes kunnen worden als het kleiner was gebleven met minder lidstaten. Het is echter te groot geworden met teveel landen met onderling te grote verschillen in economische ontwikkeling. Of anders gezegd: de economieën van de eurolanden verschillen onderling teveel en hebben teveel een eigen (economische) dynamiek om langdurig succesvol een gemeenschappelijke munt te kunnen voeren. Daarom moeten landen als Griekenland en Spanje interne devaluaties doorvoeren. Het gaat dan niet om waardedaling van de munt (dit is immers niet mogelijk bij een gemeenschappelijk munt als de euro), maar bijvoorbeeld het dalen van de loonkosten met 20 tot 30% om concurrerend te zijn. Als er wel aparte munten waren geweest, hadden landen als Griekenland en Spanje deze waardedalingen met hun eigen munt kunnen laten plaats vinden. Deze interne devaluaties zijn volgens Gray onverantwoord in de huidige democratieën. Het gevolg zal volgens hem “toxische” politiek zijn. Ook is het al te laat om een politieke wijziging te laten plaatsvinden. De Europese elite zal volgens hem tot het bittere einde blijven doorgaan. Dit zal volgens hem over 10 jaar fragmentatie van de EU tot gevolg hebben. Uiteindelijk zal volgens hem de EU over 10 tot 15 jaar ook instorten omdat de euro niet houdbaar is. Gray lijkt duidelijke parallellen tussen de huidige EU en het voormalige Sovjet-Unie te zien.

Volgens hem is de motor achter dit project zoals hij het noemt het idee om een Verenigde Staten van Europa of de Europese federatie te creëren. Iets wat gaat volgens hem niet realistisch is. In tegenstelling tot de VS is er geen Europees volk of Europese nationaliteit. Bovendien wordt er geprobeerd om in een kortere periode een federatie te vormen tussen landen die grotere onderlinge verschillen vertonen dan de staten in de VS. Ook is over vorming van de Verenigde Staten langer gedaan dan over de vorming van de Verenigde Staten van Europa. De VS is ook land van immigranten en daarmee een nieuw land. Europa is een continent met een geschiedenis van minstens een paar duizend jaar oud. Het voorbeeld van de VS laat ook zien als je een stabiele federatie wilt opbouwen je tegelijkertijd ook een stabiel monetair systeem moet opbouwen. Een stabiele federatie kan niet zonder een stabiel monetair systeem.

Een effectieve oplossing van de huidige situatie zou volgens Gray de ommekeer in denkwijzen en instituties moeten zijn. Dit betekent eigenlijk het accepteren dat een natiestaat het hoogst haalbare is een democratie. Als je hoger gaat, dan gaat het volgens hem fout. Uiteraard zijn er volgens Gray wel enkele uitzonderingen van multinationale staten die succesvol zijn, zoals Canada en het Verenigd Koninkrijk. Maar over het algemeen gaat dit niet op en is een natiestaat het hoogst haalbare.

Interessant is ook de vraag of democratisch gekozen leiders die herkozen worden wel in staat zullen zijn om duurzame oplossingen te presenteren voor de hedendaagse complexe problemen zoals de eurocrisis of klimaatcrisis. Het antwoord van Gray is dat democratieën grote successen hebben gekend. Successen in wat hij de toptijd van de EU noemde. Dit was de periode na de Tweede Wereldoorlog en de democratische leiders uit deze periode wisten wat de gevaren waren van een politieke instorting. Ze waren jong genoeg om de jaren 30 en 40 mee te maken. Ze wisten dat een politiek systeem kon ineenstorten. Ze hadden het zelf meegemaakt. Vervolgens hebben ze de wederopbouw mogelijk gemaakt. De huidige leiders hebben deze ervaring niet. Het enige wat ze doen is proberen een instorting te vermijden. Een instorting die volgens Gray er toch wel zal komen.

Volgens hem laten de huidige Europese politici zich teveel verblinden door grote projecten als de euro en een federaal Europa. Ook zou je volgens hem politiek moeten zien als een middel om op pragmatische wijze stappen te nemen om het steeds terugkerende ‘kwaad‘ te vermijden.   Het kwade zoals de identiteitspolitiek waarin minderheidsgroepen als zigeuners en joden tot zondebokken worden gemaakt van de problemen die er spelen. Met bijvoorbeeld het nationalisme tot gevolg. Het is de uitdaging om dit soort bedreigingen zoveel mogelijk te reduceren. Projecten als de euro zou je daarom volgens hem ook moeten vermijden. Politici zouden volgens hem zich dan ook niet moeten bezighouden met dit soort ‘dromen’.  Ze zouden de politiek simpel moeten houden. Het creëren van dromen zouden we volgens hem over moeten worden gelaten aan artiesten en ondernemers. Vooruitgang zou je moeten doen in de techniek en wetenschap. Niet in de politiek en ethiek. Althans zeker niet op deze wijze door een Europese federatie na te streven.

De ingeslagen weg zal over 10 tot 15 jaar volgens hem tot een politiek instabiele situatie leiden als ook in deze periode de stagnatie van de Europese economie blijvend zal blijven. Dit zal in Duitsland ook voor minder draagvlak zorgen als daar bijvoorbeeld teveel inflatie komt. Hij acht het als een realistisch scenario dat Duitsland uiteindelijk de eenwording zal verwerpen. Dit is geen snelle verandering maar een langdurig en sluipend proces. Het lijkt daarom erg interessant om vooral ook de situatie Duitsland in de gaten te blijven houden. Duitsland die op dit moment een belangrijke rol als leider heeft binnen de EU.

Een andere interessante vraag was waarom we geen massale protesten zien. Volgens Gray is dat niet helemaal waar. In Zuid-Europa hebben juist wel grote protesten plaatsgevonden. Echter hier nog niet. Waarom niet? Volgens Gray is de situatie hier er nog niet slecht genoeg voor. Hij noemt bijvoorbeeld dat het mogelijk is dat de Nederlandse pensioenen in 1 keer met 10% worden gekort. Is dit een onwaarschijnlijk scenario? In Griekenland worden de pensioenen met 30% gekort. En nu liggen er ook allerlei voorstellen op tafel om soevereiniteit aan Brussel over te dragen die 5 jaar geleden nog onmogelijk leken.

Volgens Gray moet er een verandering komen dat we er steeds bewust zijn dat er blijvende terugkerende gevaren binnen Europa zijn. Gevaren zoals het racisme en extreme nationalisme. Men dacht deze demonen van Europa voorgoed onderdrukt waren. Dit is volgens hem een verkeerde aanname waardoor je verrast wordt als ze weer de kop opsteken. Volgens hem hadden we dan ook veel scherper moeten zijn na de uitbarsting van de financieel-economische crisis van 2007 en voldoende aandacht moeten besteden aan de sociale gevolgen van deze crisis. Nu komen de oude demonen weer naar boven zoals het discrimineren van minderheden en het nationalisme. Waar komen ze nu naar boven? Volgens Gray in Griekenland, Bulgarije en Hongarije.

Het pleit dan ook voor een verandering die dit bewustzijn kweekt en zeker niet voor veranderingen als een Europese Federatie wat volgens hem het tegenovergestelde effect heeft.

Maar hebben mensen dan geen droom nodig? Een ideaal om voor te vechten en na te streven? Hierop antwoordt Gray dat we uiteraard zulke projecten als de Europese Unie en de euro nodig zijn. Alleen dient volgens hem de politiek niet om dit soort projecten te draaien. Politici moeten volgens hem bescheiden en sceptisch zijn. Mensen zouden volgens hem geluk of vreugde op individueel niveau moeten najagen. Hun dromen waarmaken via zaken als muziek, kunst, ondernemerschap of de liefde. Politiek moet niet proberen de zin van het leven na te jagen. Als politici zich daarmee gaan bezighouden maken ze volgens Gray de levens van mensen kapot.