Gehoorzaamheid: gevaarlijk of noodzakelijk?
Gehoorzaamheid werd tot diep in de twintigste eeuw geprezen als een verdienstelijke deugd. Sinds de jaren zestig is de teneur radicaal omgeslagen. Gehoorzaamheid is slecht, zelfs de bron van alle kwaad. Klopt dit, is gehoorzaamheid per definitie in alle gevallen slecht?
Waarom is er macht en waarom zijn er machtsverschillen?
Om het begrip gehoorzaamheid goed te kunnen duiden, moeten we eerst kijken naar de bredere context, waarin gehoorzaamheid een plaats heeft. Degene die wordt gehoorzaamd, is de machthebber. Degenen die hem, een enkele keer een haar, gehoorzamen zijn de onderdanen. Een maatschappij die wordt bepaald door sterke machtsverschillen wordt wel hiërarchisch genoemd. De meest succesvolle, dat wil zeggen invloedrijkste culturen op aarde, zoals de Romeinse, Chinese en Japanse, waren sterk hiërarchisch. Klaarblijkelijk zijn machtsverschillen, en de bijbehorende gehoorzaamheid, in bepaalde omstandigheden erg nuttig. Welke omstandigheden zijn dat, en is het onvermijdelijk dat deze omstandigheden in een technisch geavanceerde maatschappij op blijven treden?
De bekendste situatie waarin er sterke machtsverschillen optreden, is het gezin. Kinderen vallen onder het gezag van de ouders en moeten over het algemeen doen wat de ouders zeggen. Daar is een goede reden voor. Jonge kinderen zijn niet in staat om alles te begrijpen, waardoor ze zichzelf in groot gevaar brengen zonder ouderlijk toezicht. Geregeld staan er berichten in de krant over kinderen die verdronken zijn of een ander ernstig ongeluk is overkomen omdat ze gevaren niet zagen of verkeerd inschatten. Ook zijn er de nodige kwaadwillende individuen, zoals pedofielen en dergelijke, die graag misbruik maken van kinderen. Het is dus functioneel, om geestelijk onvolwaardigen, zoals kleine kinderen, op de een of andere manier te laten gehoorzamen aan hun voogd, de ouder. Gehoorzaamheid werkt hier levensreddend. Gehoorzaamheid aan een goedwillend persoon, althans.
Een tweede situatie waarin er sterke machtsverschillen heersen is die, waarin van een grote groep individuen gedisciplineerde actie wordt verwacht. Het bekendste voorbeeld is de oorlog, waar vaak levens afhangen van het stipt opvolgen van orders (of het negeren van stupide orders). Ook in high-risk omgevingen zoals een kerncentrale, intensive care afdeling van een ziekenhuis of olieraffinaderij, of het verkeer, is het letterlijk van levensbelang dat de veiligheidsvoorschriften stipt worden gehoorzaamd. Doorgaans is het een leidinggevende die hierop toeziet. Als niemand zich aan de verkeersregels zou houden, zou het verkeer ontaarden in een levensgevaarlijke chaos. Gelukkig maar dus, dat de meeste automobilisten en fietsers gehoorzaam zijn.
Gevaarlijke kanten aan absolute gehoorzaamheid
Niet-gecontroleerde macht leidt zonder uitzondering tot misbruik. We zien dit keer op keer. Absolute gehoorzaamheid geeft de machthebber absolute macht. Door de absolute gehoorzaamheid van de SS-kampbeulen en velen binnen de Duitse bevolking aan het naziregime, kon Hitler het grootste deel van de Europese joden, zigeuners en andere “inferieure” bevolkingsgroepen uitmoorden. Dit is overigens ook de reden dat het Israëlische leger als enige ter wereld de bepaling kent, dat misdadige orders geweigerd kunnen, zelfs moeten worden. Hoewel gehoorzaamheid zeker nuttige kanten heeft, de reden dat het massaal voorkomt, moet deze altijd worden gebalanceerd door controle, lees: openheid en transparantie. Waar deze ontbreekt, zal vroeg of laat corruptie en misbnruik ontstaan, met in de huidige technologisch vergevorderde tijd, uiterst vervelende en verstrekkende gevolgen.
