Na de plotselinge ineenstorting van de harde Ba’athheerschappij van president Bashar al-Assad, is het gejuich niet van de lucht. Zowel onder de Syrische vluchtelingen, als onder veel Syriërs die in het land zijn achtergebleven is de opluchting groot dat deze bij tijden meedogenloze alleenheerser verdwenen is. Etnische en religieuze minderheden, zoals christenen en alawieten (de sekte waartoe de familie Al-Assad behoort), zijn minder in jubelstemming. De macht ligt nu namelijk in handen van radicale islamisten die op de terreurlijsten van de VN, de EU en de VS staan.

De situatie in Syrië, vlak na de vlucht van de al-Assads

Driekwart van de Syrische bevolking bestaat uit soennieten. Uit puur lijfsbehoud steunden de overige minderheden, de christenen, de Druzen, de alawieten en de jezidi’s, al-Assad en zijn seculiere bewind. Want onder een soennitisch bewind is het doorgaans heel wat minder gezellig voor hen, leert de lange en bittere geschiedenis van de Levant.

Na de vernietiging van Hezbollah en andere sji’itische milities verloor Bashar al-Assad zijn laatste betrouwbare militaire steun. De meeste soldaten van het Syrisch Arabische Leger (SAA) zijn soennieten en waren niet motivatie om voor een schamel loon de zwaarbewapende en fanatieke salafisten van HTS (het vroegere Al Nusra) te confronteren. Toen Hezbollah niet langer beschikbaar was om het vuile werk op te knappen, raakten deze soldaten massaal gedemotiveerd en kozen zij ervoor te deserteren. Zelfs een plotselinge loonsverhoging door al-Assad kon dit tij niet keren.

Het regime stortte ineen. Soldaten vluchtten, en al-Assad zag in dat zijn spel was uitgespeeld. Hij maakte de rationele keuze om zichzelf en zijn familie in veiligheid te brengen. Inmiddels geniet hij van een luxueus leven in Moskou, gefinancierd door de vele miljoenen die hij tijdens zijn bewind heeft geroofd. Het dictatorschap was voor hem als voormalig oogarts waarschijnlijk niet zijn droombaan, dus het verlies van zijn macht lijkt hem niet zwaar te vallen.

De verrassend soepele machtswisseling roept vragen op. Alles wijst erop dat er een deal is gesloten tussen al-Assad, de islamisten, en grootmachten zoals Turkije, de VS en Rusland. Dit lijkt een laatste meesterzet van de seculiere al-Assad, die steeds meer moeite had met de ayatollahs, om Iran een flinke hak te zetten. Als dat inderdaad het geval is, dan is hij daar grandioos in geslaagd. Iran komt als de grote verliezer uit de strijd, met Rusland op gepaste afstand.

Omdat de situatie nog zeer onstabiel is, is het riskant om de nabije toekomst te voorspellen. Toch zien we al enkele patronen.

Wat wil de huidige machthebber al-Golani?

De HTS-opperbevelhebber Abu Muhammad al-Golani, wiens echte naam Ahmed Hussein al-Shar’a is, staat bekend als een brute maar effectieve bestuurder en militair leider. Zijn intelligentie wordt geschat op een niveau variërend van meer- tot hoogbegaafd. Volgens zijn biograaf combineert hij een introverte persoonlijkheid met een sterk manipulatief karakter. Onder zijn leiding heeft het door hem gecontroleerde gebied, Idlib, een relatief hoog welvaartsniveau bereikt, zij het onder strikte islamitische leefregels.

De universiteit van Idlib is bijvoorbeeld streng gesegregeerd, en al-Golani is niet populair onder de lokale bevolking vanwege zijn brute bestuur en harde repressie van vrijheden, zoals de vrijheid van meningsuiting. Toen inwoners van een stad in Idlib tegen hem protesteerden, reageerde hij met een bombardement, wat zijn reputatie als meedogenloze leider verder versterkte.

Zijn terreurverleden is omvangrijk. Al-Golani bekleedde prominente posities binnen zowel Islamitische Staat als Al Qaeda en leidde bovendien de beruchte Al Nusra-groep, die later opging in HTS. Dit verleden heeft hem een plek op diverse internationale terreurlijsten opgeleverd, evenals een prijs van tien miljoen dollar op zijn hoofd. Hoewel hij pogingen heeft gedaan om zijn imago te veranderen en zijn verleden te herpositioneren, hebben deze “rebranding”-inspanningen weinig effect gehad.

Islamistisch bewind

Abu Muhammad al-Golani, de leider van Hayat Tahrir al-Sham (HTS), heeft herhaaldelijk verklaard geen aanvallen te willen uitvoeren op Europa en de Verenigde Staten. Hij streeft naar eigen zeggen naar een diverse samenleving in Syrië.

Echter, zijn bestuur in Idlib roept zorgen op. Onder zijn leiding worden strikte islamitische leefregels gehandhaafd, zoals de segregatie aan de universiteit van Idlib. Daarnaast zijn er meldingen dat HTS-strijders huizen van christenen doorzoeken, kerstbomen verwijderen, op brute wijze mensen executeren en plunderingen uitvoeren. Al eerder (2020, vier jaar voor de machtsovername) werden in Idlib honderden bedrijven van christenen in beslag genomen.

Deze acties suggereren dat christenen en andere minderheden in Syrië moeilijke tijden tegemoet gaan. Een biertje drinken in een gezellig café in Damascus of feesten in discotheken zullen niet meer mogelijk zijn. Openlijk uitkomen voor een niet-soennitische identiteit wordt eveneens bemoeilijkt. Afshin Ellian, politiek vluchteling uit Iran en kenner van de politieke islam, vermoedt dat ook de alawitische en christelijke vrouwen niet veilig zullen zijn voor deze brute islamisten, die verkrachting van seksslavinnen een vorm van eredienst aan hun afgod Allah vinden.

Uitschakelen van de Koerden

Abu Muhammad al-Golani, de leider van Hayat Tahrir al-Sham (HTS), richt zich momenteel op het consolideren van zijn recente overwinningen. Naar verwachting zal hij daarna zijn aandacht vestigen op het uitschakelen van de Koerdische strijdkrachten in het noordoosten van Syrië. In deze onderneming kan hij waarschijnlijk rekenen op de steun van de Turkse caudillo Recep Tayyip Erdoğan, die eveneens de Koerden wil bestrijden en de miljoenen Syrische vluchtelingen in Turkije wil terugsturen. Bovendien geniet al-Golani de sympathie van de soennitische bevolking in het Eufraatdal, die massaal protesteert tegen de Koerdische strijdkrachten van de Syrische Democratische Krachten (SDF).

Het is aannemelijk dat al-Golani wacht op de inauguratie van Donald Trump op 20 januari 2025, aangezien Trump heeft aangegeven de steun aan de Koerden te willen beëindigen. Zodra de Amerikaanse troepen zich terugtrekken, zullen Turkse en HTS-troepen waarschijnlijk gezamenlijk het Koerdische gebied oprollen.

Israël bereidt zich voor op een agressieve buur

De hartenwens van elke islamist is de vernietiging van Israël. Ook houdt Israël de Golan bezet, waar zijn nom de guerre al-Golani (de man uit de Golan) aan refereert. Het is dus niet moeilijk om te raden waar zijn buitenlandse politiek om zal draaien: herovering van de Golan en als het even kan het vernietigen van de rest van Israël. Dit verklaart waarom het eerste wat Israël deed na de machtsovername, het uitbreiden van de bufferzone en het uitschakelen van zoveel mogelijk Syrisch legermaterieel is. Er is één ding meer vervelend dan jihadisten met zelfmoordgordels, en dat zijn jihadisten in vliegtuigen en met anti-tankraketten. Vandaar dat de IDF massaal Syrische wapendepots, opslagplaatsen van chemische wapens, wapenfabrieken en vliegtuigen heeft vernietigd, tot in het noordoostelijke Qamishli aan toe.

Turkse bondgenoot

Al-Golani onderhoudt een complexe en wisselvallige relatie met Turkije. Turkije geeft de voorkeur aan samenwerking met de meer seculiere Free Syrian Army (FSA), die het land nauw controleert en waarbinnen Turkmeense groepen functioneren als het Wagnercorps van Turkije. Toch delen al-Golani en de Turkse potentaat Erdoğan een islamistische wereldvisie en een gemeenschappelijke vijand in de Koerden. Deze gedeelde belangen kunnen leiden tot een pragmatische samenwerking, die op termijn zou kunnen uitgroeien tot een bondgenootschap.

Iran

De Iraanse strategische positie in Syrië is volledig geruïneerd. Iran heeft alle kaarten op al-Assad gezet en verloren. Hezbollah is na de verwoestende Israëlische pieperaanval en militaire operatie rijp voor de sloop. Ook is er onder de Syrische bevolking de nodige woede over de rol die Iran heeft gespeeld. Het zal Iran veel moeite kosten om ook maar enige invloed in Syrië te herwinnen. Voorlopig is de rol van Iran uitgespeeld. Het land zou alleen de Koerden – waar de vooruitzichten zeer somber voor zijn – nog kunnen steunen voor enige invloed. Het Iraanse regime kan nu alleen nog rekenen op de Houthi’s in Jemen, Irak, Rusland en China. De droom van een Iraanse toegang tot de Middellandse Zee is nu voorbij. Israëlische militaire deskundigen vrezen dat Iran nu alles op alles zal zetten om snel aan atoomwapens te komen.

Libanon

In Libanon was het Syrische regime van Bashar al-Assad nooit bijzonder populair. Het landje is ruwweg een derde christen, een derde soenniet en een drde sji’iet, met enkele procenten Druzen en andere kleine groepen. De recente machtswisseling in Syrië heeft de Libanese soennieten, voornamelijk geconcentreerd in het noorden van het land, een krachtige bondgenoot opgeleverd. Met de verzwakking van Hezbollah, dat aanzienlijke verliezen heeft geleden in de strijd met Israël en door interne aanslagen, bevinden de christelijke en druzische gemeenschappen zich in een radicaal nieuwe positie. Israël is hun meest logische bondgenoot, want de soennieten zullen het waarschijnlijk op een akkoordje gooien met hun Syrische broeders. Mogelijk zullen de meer gematigde elementen binnen de sji’ieten zich hierbij aansluiten.

De rest van de Arabische wereld

De relatie met buurlanden Irak en Jordanië zal moeizaam zijn. Weliswaar is het nieuwe bewind net als de rest van de Arabische wereld soennitisch, maar islamisten zijn nergens in de regio bij de heersende elites erg populair. Dat geldt ook voor de Golfstaten en Egypte. Vermoedelijk zal de geslepen al-Golani dus voorlopig een zo gematigd mogelijk profiel aan proberen te houden, tot zijn positie voldoende versterkt is. Hierbij wordt hij gesandwicht tussen zijn ongeduldige, fanatieke aanhang en de noodzaak van Realpolitik.

Het Westen

Met Israël delen de EU en de VS de vrees voor een nieuwe basis voor terrorisme. Anders dan in Afghanistan, is Syrië omringd door Amerikaanse basissen in de meeste buurlanden en de tot de tanden bewapende aartsvijand Israël. Vermoedelijk zal al-Golani zich dus aan zijn woord houden en -voorlopig- voorkomen dat Syrië een uitvalsbasis wordt voor jihadistische netwerken. Omgekeerd heeft het westen ook veel belang bij een stabiel Syrië. Een nieuwe vluchtelingenstroom is wel het laatste waar de EU op zit te wachten.