Hierbij een TED presentatie over ditzelfde onderwerp met een zeer optimistische uitkijk op de toekomst.
Robots and algorithms are getting good at jobs like building cars, writing articles, translating — jobs that once required a human. So what will we humans do for work? Andrew McAfee walks through recent labor data to say: We ain’t seen nothing yet. But then he steps back to look at big history, and comes up with a surprising and even thrilling view of what comes next.
Andrew McAfee studies how information technology affects businesses and society
Wat denken de bezoekers van visionair, verwelkomen we allemaal onze toekomstige computer overlords? :-)
In het vorige artikel hebben we gezien hoe volgens de Amerikanen Brynjolfsson en McAfee de oprukkende technologie steeds meer mensen werkloos maakt en de rijkdom concentreert in de handen van enkelingen. De mens wordt economisch gezien steeds meer overbodig. Is er nog hoop? In dit tweede deel gaan we in op de mogelijke oplossingen.
Techniek biedt zeer veel extra mogelijkheden
In het vorige artikel beschreven we wat volgens Brynjolfsson en McAfee de werkelijke oorzaak is van de structureel hogere werkloosheid: de techniek maakt sneller banen overbodig dan nieuwe banen verzonnen kunnen worden. Toch, ondanks dit sombere verhaal, heeft de oprukkende techniek ons leven verlengd, gemakkelijker en prettiger gemaakt, dit over de hele linie. Dingen die nog geen dertig jaar geleden een onbetaalbare luxe waren, denk aan mobiele telefoons, zijn nu voor een grijpstuiver te koop. En brengen ook weer groei met zich mee. Zo is vis nu goedkoper geworden in de Indiase deelstaat Kerala en ontvangen tegelijkertijd de vissers een betere prijs. De reden: met hun mobieltjes kunnen ze informeren bij elke haven de visprijs het hoogste is, zodat er geen vistekorten en onverkoopbare vis meer is.
Overleven in een wereld waarin machines slimmer zijn dan wij: teamplay
We herinneren ons allemaal het dramatische moment in 1997, dat de heersende schaakkampioen Gary Kasparov van het bord werd geveegd door de IBM-computer Deep Blue. Al slaagden Kasparov en zijn opvolgers er in om de computers nog een paar keer te verslaan, sinds 2005 en 2006 worden de overwinningen van computers tegen menselijke tegenstanders steeds vernietigender. Toch zijn de sterkste schaakspelers op dit moment geen computers. Het zijn mensen, die worden ondersteund door computers. De menselijke spelers zijn vaak slechts middelmtig goed in schaken, maar kennen precies de sterke en zwakke punten van hun machines. Zo kunnen ze die het slimste inzetten en zo de overwinning in de wacht slepen.
Een eenvoudig wiskundig sommetje
De exponentiële functie neemt inderdaad in duizelingwekkend tempo toe. Toch bestaat er een functie die nog sneller toeneemt: n!, de faculteit. 52! bijvoorbeeld, gelijk aan 52 x 51 x … x 2 x 1, is ongeveer gelijk aan 8 * 1067. Dit enorme getal, een honderdste van de totale energieinhoud van het universum (uitgedrukt in joules), stelt 252, een getal met “slechts” zestien cijfers, totaal in de schaduw.
De faculteitsfunctie wordt gebruikt in de kansrekening. In feite geeft de faculteit weer op hoeveel verschillende manieren dingen kunnen worden gecombineerd. Die dingen zijn in dit geval technieken. Hoe sneller de techniek toeneemt, hoe meer mogelijkheden om technieken met elkaar te combineren. Gouden kansen dus voor creatieve entrepreneurs die technische nieuwtjes bijhouden en hun kennis aan elkaar knopen. Voor iedereen is er wel een niche te vinden. Daarvoor moeten de burgers natuurlijk wel voldoende opgeleid zijn.
In hun ongeveer 100 pagina's tellende boekje geven de twee auteurs vaak opmerkelijk Nederlandse oplossingen.
Onderwijs moet beter Ons onderwijs is net als in de VS hopeloos inadequaat. Op de scholen van vandaag leren kinderen vooral dingen af. Creatief nadenken, rondlopen als ze zich onrustig voelen. Daar komt nog bij, dat leerlingen steeds slechter scoren op de twee nuttigste basisvakken, taal en rekenen. Deze worden vervangen door modieuze oprispingen van onderwijsambtenaren, die met voortdurend nieuwe regelgeving leraren van het werk houden. Wat de machtige onderwijsvakbonden uiteraard prima vinden, zo is er meer te overleggen en komt er meer ‘werk’. Een gevolg is dat het zogeheten Flynn-effect, de voortdurende stijging van de intelligentiescores per generatie, in Nederland en andere landen zoals Denemarken tot staan is gekomen.
De auteurs bevelen aan meer te investeren in onderwijs en leraren beter te betalen, om zo betere docenten aan te trekken. We hebben reeds gezien dat het niet zozeer de lage lonen, maar de nachtmerrieachtige onderwijsbureaucratie die in de VS even erg is als hier, is die getalenteerde mensen afschrikt. Hun andere adviezen zijn beter: leerlingen langere tijd lesgeven, incompetente leraren ontslaan, leraren belonen naar prestatie en proefwerken/examens door een onafhankelijke instantie af laten nemen. Ook moeten alleen hooggeschoolde immigranten worden toegelaten. Dit kan je m.i. aanvullen met meer afstandsonderwijs via websites als de Khan Academy, waar al tienduizenden leerlingen met wiskundeproblemen baat bij hebben. Ook zal het rampzalige plan om de studiebeurs af te schaffen van tafel moeten. Dan maar een bankje extra failliet.
Geef startende ondernemers vrij baan
De auteurs bevelen aan om ondernemerschap een vast onderdeel te maken van elke hogere schoolopleiding en om, net als in Canada, visa voor startende ondernemers in te voeren. Ook moeten bureaucratische hordes voor startende ondernemers worden afgeschaft. In Nederland is dit laatste al tien jaar geleden gebeurd. Interessanter is hun idee om standaard templates voor bedrijven te ontwikkelen, een soort draaiboek, zodat iemand met een goed idee niet het wiel opnieuw hoeft uit te vinden.
Investeren in infrastructuur en wetenschappelijk onderzoek
Decennia van neoliberaal beleid hebben er toe geleid dat veel bruggen in de VS op instorten staan. Ook moeten communicatienetwerken sterk worden gemoderniseerd. Dit gebeurt overigens in Nederland al. Wetenschappelijk onderzoek, vooral in basisdisciplines, is op termijn de winstgevendste menselijke activiteit denkbaar.
De bijl in contraproductieve regels, subsidies en belastingen Het moet volgens de auteurs makkelijker worden om mensen aan te nemen en te ontslaan. Ontslagbescherming werkt volgens hen contraproductief. Hier kan je overigens vraagtekens bij stellen: werknemers gaan zich indekken, bijvoorbeeld door fouten in te bouwen die actief worden als de werknemer ontslagen wordt. Het gevolg is de paranoïde bedrijfscultuur in veel Amerikaanse bedrijven: als iemand wordt ontslagen wordt hij direct onder escorte het bedrijf uitgebonjourd.
Niet echt een klimaat voor de opbloei van innovatie ons inziens. Wel een goede suggestie is om nieuwe bedrijfstakken niet meteen kapot te reguleren. Een wild-west fase laat zien waar de misstanden zitten en daarop kan dan gerichte wetgeving worden ingevoerd.
Ook moet het fiscaal aantrekkelijker worden om mensen in te huren in plaats van machines. In de VS is net als in Nederland de inkomstenbelasting en loonbelasting de grootste inkomstenbron voor de overheid. Er zijn betere melkkoeien: energiebelasting, erfbelasting en belasting op financiële transacties bijvoorbeeld. De enorme, verkapte subsidies voor de parasitaire financiële sector moeten onmiddelijk afgeschaft worden, stellen de auteurs geheel terecht. In de VS kent men net als hier de hypotheekrenteaftrek, waardoor er teveel kapitaal in huizen zit in plaats van in productieve bedrijven. Afschaffen, stellen de auteurs opnieuw volkomen terecht.
Ook een zeer goede suggestie is het flink kortwieken van de patentindustrie. Op dit moment worden niet te vermijden patenten als wapens gebruikt om concurrenten mee kapot te procederen of als afschrikwekkend middel, spottend mutual assured destruction genoemd. Patenttrollen persen bedrijven uit. Kleine bedrijven zonder rijk patentenarsenaal komen er niet meer tussen, de reden dat in de VS nauwelijks meer softwarestartups actief zijn. Gelukkig heeft burgeractivisme voorkomen dat deze verstikkende softwarepatenten ook in Europa worden ingevoerd. Ook moet volgens de auteurs de bescherming voor intellectueel eigendom flink worden ingeperkt. Muziekbedrijven verdienen nu bijvoorbeeld miljarden met het uitmelken van al tientallen jaren dode artiesten. Die termijn moet flink terug, bevelen ze aan.
Ook bevelen de auteurs aan om sociale voorzieningen los te koppelen van de werkgever, bijvoorbeeld door het Nederlandse ziektekostensysteem over te nemen. In de VS betekent werkloosheid vaak ook dat de werknemer is overgeleverd aan de peperdure Amerikaanse gezondheidszorg. Peperduur, want artsen moeten zich verzekeren tegen de volkomen op hol geslagen letselschadesector.
Bron Race Against The Machine: How the Digital Revolution is Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Economy, ISBN-13: 978-0984725113
Op dit moment zijn we een wedloop tegen machines aan het houden en erger: zijn die wedloop aan het verliezen. Machines kunnen steeds meer werk verrichten dat ooit exclusief door mensen werd gedaan. Geen wonder dat er steeds meer mensen aan de kant komen te staan. Dit probleem is structureel, volgens de Amerikanen Erik Brynjolfsson en Andrew McAfee in hun boek Race Against The Machine: How the Digital Revolution is Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Economy. Zelfs lage-lonenlanden als China gaan nu massaal over op robots. Zijn we in de toekomst veroordeeld tot massawerkloosheid, of is er toch nog hoop?
VS: groei economie zonder nieuwe banen
De Amerikaanse economie lijkt door de recessie heen te zijn gekomen en geeft er blijk van te groeien. Tot zover het goede nieuws, want de werkloosheid is nog steeds even hoog. Op de een of andere manier is deze economische groei anders dan die in de tijdperken ervoor, toen het opleven van de economie steevast betekende dat er meer werk kwam. Wat is er aan de hand? Volgens sommige economen komt het omdat er niet voldoende geïnnoveerd wordt. Onzin, zeggen Brynjolfsson en McAfee. Er zijn nog nooit zoveel technologische doorbraken geweest als nu, wat ook blijkt uit de productiviteitsgroei die de afgelopen tien jar hoger was dan ooit tevoren. Ook onvoldoende groei van de economie is niet de verklaring. De groeicijfers van de Amerikaanse economie zijn nog steeds redelijk indrukwekkend met enkele procenten per jaar. Wat is dan wel de verklaring?
Het inkomen van de gemiddelde Amerikaan in sinds de zestiger jaren nauwelijks gestegen, terwijl de VS bijna twee keer zo rijk werd.
Machines nemen werk over
Er is een andere oorzaak volgens het tweetal. Die oorzaak is dat machines sneller werk van mensen overnemen dan dat er nieuwe werkzaamheden worden gecreëerd. Vooral banen in het middensegment, het lagere kantoorwerk en geschoolde fabrieksarbeid, vallen ten prooi aan de automatisering. Zo doen computers het, blijkt, beter dan de legioenen middelbaar opgeleide juristen die in de jaren tachtig en negentig juridische beslissingen analyseerden.
Schoonmakers, hamburgerbakkers en mariniers, zo ook ingenieurs en topmanagers blijven aan het werk omdat ze -nog- niet vervangen kunnen worden door robots. Op die manier ontstaat er een tweedeling in de maatschappij. Aan de onderkant werklozen en laaggeschoolden die een hongerloontje verdienen met onzeker werk, aan de top inkomens met zes cijfers. De middenklasse, de ruggengraat van de maatschappij, legt massaal het loodje. Dat is erg slecht nieuws. De middenklasse is namelijk de lijm die de maatschappij bij elkaar houdt.
Exponentiële versnelling van technische ontwikkeling
De ontwikkeling van techniek gaat nu steeds sneller omdat techniek helpt om nieuwe techniek te ontwikkelen. Computers, bijvoorbeeld, zijn in staat krachtige simulaties uit te voeren en jaren laboratoriumwerk over te nemen. Elke nieuwe techniek betekent dat we dingen sneller en beter kunnen doen dan hiervoor. Wat ontstaat is een technologisch sneeuwbaleffect van exponentiële technologische groei. Zo heeft de door Google en anderen ontwikkelde navigatietechniek (o.a. toegepast in Google Maps en de navigatie-app van Google) er al toe geleid dat er nu iets kan wat tot dusver onmogelijk werd gehouden: een machine die zelfstandig door het verkeer maneouvreert.
Slecht nieuws voor taxibestuurders en vrachtwagenbestuurders. Computers hoeven zich immers niet aan wettelijke rusttijden te houden en staken nooit, tenzij de stroom uitvalt uiteraard of een hacker of virus toeslaat. Ook deze techniek leidt weer tot een lawine van nieuwe innovatie.
Technologie vernietigde veel goedbetaalde banen van de Amerikaanse middenklasse. Is er een oplossing?
Kapitaal steeds belangrijker dan arbeid, supersterren worden steeds rijker, hooggeschoolden worden steeds rijker dan laaggeschoolden
Het Amerikaanse mediane inkomen – het inkomen van de Amerikaan die meer verdient dan de armste vijftig procent van de bevolking – is de afgelopen tien jaar gedaald. Dit klinkt paradoxaal, aangezien de economie in die tijd enorm is gegroeid. De reden is dat al deze economische groei – en een deel van de al bestaande welvaart – terecht gekomen is bij de rijkste twintig procent van de bevolking. De rijken worden rijker, de armen armer en de middenklasse verdwijnt. De reden: machines zijn het bezit van corporaties en de aandelen van corporaties zijn in handen van de rijken. kapitaal levert nu meer op dan arbeid en de verschuiving wordt steeds sterker.
Een tweede verschijnsel is dat de besten in hun vak, de supersterren (variërend van topvoetballers tot topmanagers en toponderzoekers) in de VS relatief veel meer zijn gaan verdienen dan de midden- en onderklasse.
Ook komt steeds meer van de toegevoegde waarde terecht bij de hoogopgeleiden. Zij beschikken over kennis en kunde die nog niet weggeautomatiseerd kunnen worden. De inkomens van universitair geschoolden en hoger zijn de afgelopen veertig jaar sterk gestegen, terwijl die van on- en laaggeschoolden zijn gedaald en middelbaar geschoolden de laatste tien jaar ook zijn gedaald.
In deze TED Talk een inzicht in de revolutie van computers en wat dat doet met de productie, het aantal diensten wat beschikbaar komt voor mensen maar ook wat het met de menselijke werkgelegenheid doet. Deze TED Talk is de tegenhanger van een eerder artikel op visionair met de titel: “Alle grote uitvindingen zijn al gedaan“.
As machines take on more jobs, many find themselves out of work or with raises indefinitely postponed. Is this the end of growth? No, says Erik Brynjolfsson — it’s simply the growing pains of a radically reorganized economy. A riveting case for why big innovations are ahead of us … if we think of computers as our teammates.
Erik Brynjolfsson examines the effects of information technologies on business strategy, productivity and employment.
Hoe gaan we momenteel met deze ontwikkelingen om en hoe kunnen we ons economische systeem zo in gaan richten dat we inplaats van tegen, met de machines kunnen gaan racen?
Volgens de omstreden multimiljardair, aspirant-koning van Mars en cultheld Elon Musk zijn we al te laat. Het tijdperk van de mens is over en kunstmatige intelligentie gaat de wereld onherroepelijk overnemen.
Musk baseert zich voor deze sombere voorspelling op de exploderende rekenkracht van kunstmatige intelligentie. Nu al overtreffen de serverparken van Facebook, Google, Alibaba en andere tech-reuzen die van de mensen die er werken. Musk heeft er alles aan gedaan om dit moment voor te zijn. Daarom heeft hij ook het project OpenAI opgezet, en de breininterface Neuralink. OpenAI had als doel om er voor te zorgen dat kunstmatige intelligentie democratisch verspreid zou zijn, zodat er niet één AI zou ontstaan “to rule them all”. Neuralink had als doel om er voor te zorgen dat kunstmatige intelligentie wordt gekoppeld met ons brein, zodat de mens de regie zou houden over de kunstmatige intelligentie. AI als uitbreiding van ons brein. maar helaas. We zijn te laat, zo lijkt het.
It's Already Too Late - Elon Musk
Het tijdperk van de mens is over – zin of onzin?
Het tijdperk van de mens als werknemer heeft inderdaad zijn langste tijd gehad. Alle strak gedefinieerde taken kunnen uiteindelijk beter door een machine worden uitgevoerd. Ook domeinen die ooit tot het exclusieve domein van de mens hoorden, zoals kunst en het schrijven van tekst, blijkt een AI ook prima te kunnen doen. De enige manier waarop de mens kan overleven als relevante actor in de wereld van de toekomst is de mens de ziel te laten zijn van een steeds grotere wolk rekencapaciteit. Dus ja, Neuralink. Daar ontkomen we niet aan.
En we zullen ook niet kunnen ontkomen aan iets als de Butlerse Jihad uit de Dune-serie boeken van de SF-schrijver Herbert. Een kruistocht of jihad tegen elke zelfstandige AI, die niet subsysteem is van een menselijke geest. Tegen een steeds betere kunstmatige intelligentie zijn we kansloos, anders. Musk snapt dit erg goed. Zijn waarschuwing is terecht. Daarom zullen we kunstmatige levensvormen die dit mogelijk maken, de rechtspersonen van de grote corporaties, moeten onderwerpen aan de bevolking.
Het tijdperk van de mens is over. Zegt Elon Musk. heeft hij gelijk? Bron: Pixabay
De volksmassa’s roeren zich. Keer op keer laten ze merken dat ze weinig boodschap hebben aan de genuanceerde, economisch verantwoorde plannen van de elite. Deze pakken over het algemeen namelijk slecht uit voor de massa. Hoe kan de elite het zogeheten populisme terugdringen?
Populisme is democratie
In een eerder artikel stelde Visionair reeds vast dat “populisme” in feite het eenentwintigste-eeuwse woord is voor democratie. Een befaamde spreuk onder negentiende-eeuwse militairen in Duitsland was: “tegen democraten helpen slechts soldaten”. Dat ging een tijdje goed, totdat in de laat-negentiende eeuw controle over de factor arbeid, m.a.w. de bevolking, essentieel werd voor industriële vooruitgang. Eén staking omdat je personeel de pest aan je heeft, en je kon niets beginnen met je dure stoomlocomotief of mechanisch weefgetouw. Het ene autocratische regime na het andere kwam ten val. Alleen elites die de bevolking ervan konden overtuigen dat ze hen vertegenwoordigden, zoals gekozen politici en communisten, overleefden deze periode.
Voordelig voor de globale elite
Voor de globale elite die deze infrastructuur, intellectueel eigendom en serverparken beheert, is het van belang dat zij niet gehinderd worden door nationale grenzen en zo min mogelijk belasting hoeven te betalen. Ook willen ze veel immigranten, want deze zorgen voor een grotere markt en hogere onroerend-goed prijzen. Zo kunnen ze optimaal profiteren van het kapitaal dat ze beheersen. Ze willen dat hun patenten wereldwijd gelden en zo lang mogelijk in stand blijven. Dat geldt ook voor het auteursrecht: dat is nu verlengd tot zeventig jaar na de dood van de auteur.
Nadelig voor kansarmen
Voor de kansarmen is dit daarentegen slecht nieuws. Hoe minder belasting de elite betaalt, hoe meer zij moeten betalen en hoe minder sociale voorzieningen er komen. Immigranten pakken hun schaarser wordende banen af. De negentig procent immigranten die geen werk hebben, doen een enorm beroep op de sociale zekerheid, waardoor er minder overblijft voor de eigen bevolking. Hoge onroerend-goed prijzen betekent dat de kosten voor woonruimte en bedrijfsruimte voor kleine bedrijven de pan uitrijzen. De uitdijende, verstikkende deken van patenten, vooral softwarepatenten, drukken kleine ondernemers zonder terugpest-patenten uit de markt. Ze maken dat kleine uitvinders en ondernemers geen voet aan de grond krijgen en vooral in de VS het aantal nieuwe softwarebedrijven zeer klein is geworden.
De Brexit bewijst dat de bevolking de elite stevig in e wielen kan rijden. Hoe zal de elite de kans op herhaling zo klein mogelijk maken?
Nobodies: best wel lastig
De volksmassa heeft vier wapens om de elite te dwingen naar haar te luisteren. Drie van deze wapens zijn bekend uit de geschiedenis. Ten eerste: stemmen op “populistische” partijen of voor “populistische” standpunten tijdens referenda. Ten tweede: staken. Ten derde: in opstand komen.
Voor twee van deze drie wapens heeft de elite een geschikt antwoord. Staken kan worden tegengegaan door kritische bedrijfsactiviteiten in een dictatoriaal buitenland, bijvoorbeeld China, onder te brengen, of daarmee te dreigen. Oproepen tot een opstand, bijvoorbeeld het platleggen van het Binnenhof of Paleis der Natie, is weliswaar effectief, maar strafbaar, “opruiing”, en kan vaak onder de vergaande terroristenwetgeving worden gebracht. Er zijn de laatste jaren interessante uitvindingen gedaan, uiteraard in het kader van terrorismebestrijding, om af te rekenen met een oproerige bevolking. Blijven over: de verkiezingen. Deze vormen in theorie een effectieve manier om de elite te controleren en de wil van de meerderheid van de bevolking tot uitvoer te brengen.
De elite heeft twee effectieve methodes om dit tegen te gaan. Ten eerste, door steeds meer macht en invloed van gekozen organen naar niet-gekozen entiteiten, zoals de Europese Unie en internationale verdragen over te hevelen. Zo krijgt de gekozen regering steeds minder te zeggen. Ten tweede door het volk te voorzien van gemanipuleerde informatie en gekozen vertegenwoordigers in te kapselen of om te kopen. Dit lukte de laatste jaren uitstekend. Toch is deze methode niet fool-proof. Het volk is soeverein en kan, in theorie, deze internationale verdragen opzeggen en het lidmaatschap van de EU opzeggen als het een parlementaire meerderheid kiest van integere politici. Ik geef toe, een vrij onwaarschijnlijk scenario, maar zoals de meerderheid voor de Brexit uitwijst, kunnen dit soort dingen gebeuren. Al werd de Brexit mogelijk gemaakt door de steun van een deel van de Britse elite.
Democratie afschaffen
De elite bestaat uit zakenmensen. Zakenmensen houden niet van risico. Zeker na de Brexit is de behoefte bij de elite groot aan een structurele oplossing om de onvoorspelbare, oproerige bevolking aan te pakken. Het fundamentele probleem van de elite is dat in theorie de bevolking de macht heeft om ze alles af te pakken. Uiteraard kan de internationale elite uitwijken naar een ander land, maar ook elders kan dit voorbeeld gevolgd worden. Kortom: de elite moet werken aan een oplossing om deze onvoorspelbaarheid te elimineren. Het beste is om democratie geleidelijk af te schaffen. Mensen die hiertegen in opstand komen, kunnen onder de antiterrorismewetgeving opgepakt worden, zoals nu bijvoorbeeld in Turkije en Rusland gebeurt. Denk niet dat bijvoorbeeld Nederland en België immuun zijn voor dit scenario. Al eerder is het voorgekomen, dat een democratie geleidelijk is veranderd in een dictatuur. Dit kan alleen worden voorkomen, als wordt gekozen voor de vierde manier van verzet tegen de elite. Hierop zal ik in een vervolgartikel in gaan.
Op dit moment verdienen vaste medewerkers per uur meer dan uitzendkrachten, laat staan mensen met een nul-urencontract. Geen wonder dat flexibele arbeid, flexwerk, erg populair is bij werkgevers en er steeds minder vaste banen zijn. Tijd om dit aan te pakken.
Nul-uren contract werkers: goedkoop, ook per uur
Flexwerk zoals het nul-urencontract maakt werknemers steeds meer uitwisselbaar, waardoor ze makkelijk weggeautomatiseerd worden. Bron: Wikimedia Commons
De mainstream politieke partijen, zoals VVD en D66, bejubelen flexibele arbeid. Voor werkgevers is flexwerk op het eerste gezicht inderdaad één grote goed-nieuws show. Ze kunnen mensen laten werken als de orderportefeuille vol is en laten staan als de tijden wat slapper zijn. De staat betaalt wel, en de werknemers indirect, door lagere inkomsten.
Uit onderzoeken blijkt ook dat flexwerkers slechter betaald krijgen dan vaste medewerkers, al is dat met uitzendwerk nu gelijkgetrokken in bedrijfstakken met een CAO. Flexwerkers hoeven ook niet bijgeschoold te worden. Kortom: het is doorgaans goedkoper om hetzelfde werk te laten doen door flexwerkers, dan door vaste medewerkers, zelfs bij 100% bezetting.
Geen wonder dat werkgevers er alles aan doen om het aandeel flexwerkers te vergroten en hun rechten verder in te perken. Flexwerkers hebben ook een drukkend effect op de lonen van vaste medewerkers. Flexwerkers, vooral laagopgeleide flexwerkers, kunnen alleen maar dromen van een vaste baan.
Vakantiewerkers en mensen met nul-uren contract als pispaaltjes binnen een bedrijf
Het pestgedrag binnen bedrijven neemt meer en meer toe. Vooral vakantiewerkers en flexwerkers zijn doelwit. De reden: vaste medewerkers zien deze goedkope krachten als bedreiging. Ook is hun sociale positie laag wat ze een dankbaar slachtoffer maakt. Er is ook sprake van generationele uitbuiting. Het zijn vooral de ouderen die over een vast contract beschikken.
Vaste medewerkers zijn moeilijk te ontslaan. Omdat ze er langere tijd werken, hebben ze een uitgebreid sociaal netwerk en kennen ze alle ins en outs van het bedrijf. Klantvertegenwoordigers kunnen zonder al te veel moeite veel van hun vaste klanten meenemen, of de concurrent warm aanbevelen, als er een concurrentiebeding geldt. Dit geeft vaste medewerkers veel macht. Een werkgever zal zich daarom wel drie maal bedenken voor hij zonder goede reden een vaste medewerker ontslaat, of de arbeidsomstandigheden drastisch slechter maakt. Een ontslag wordt daarom doorgaans sluw voorbereid, waarbij de ontslagkandidaat subtiel in een positie wordt gemanoeuvreerd waar hij weinig kwaad kan aanrichten.
Perverse economische prikkel voor nul-urencontract
Gevolg van de zwakke machtspositie van de flexwerkers is dat deze worden uitgebuit. En daarmee tegelijk, paradoxaal genoeg, aantrekkelijker worden voor werkgevers om in dienst te nemen. Zeg nou zelf, wie heb je liever als werknemer: een lastpak die alle bepalingen van de CAO tot in de puntjes kent en een meester is in de kantoorguerilla, of een gehoorzame werkslaaf? De gevolgen van deze dynamiek zijn niet moeilijk te raden. Het aantal flexwerkers groeit snel. Alleen voor de echt essentiële bedrijfsprocessen zijn er nog vaste medewerkers.
Het gevolg is ook dat bedrijven dommer worden. Voor systemische innovatie van complexe producten, zoals machines, heb je een op elkaar ingespeeld team nodig. Dat lukt je niet met flexwerkers en mensen met een nul-urencontract die morgen weg kunnen zijn.
Hoe stoppen we de flexwerkepidemie?
Ondernemers die alleen kunnen concurreren door hun werknemers minder te betalen dan de concurrenten, deugen mijns inziens niet voor hun vak. Vaak wordt door flexwerkaanhangers gewezen op de concurrentiepositie met het buitenland. Opmerkelijk genoeg zijn het juist binnenlandse dienstverleners, zoals de horeca en schoonmaakbedrijven, die het moeten hebben van lage lonen. Een zinloze race to the bottom dus, want als een ondernemer vals speelt, moeten de andere ook wel.
Exporteurs betalen doorgaans een goed loon. Dat is ook logisch. Bij het concurreren met lage-lonenlanden heeft loonsverlaging weinig zin en exporteurs willen hun waardevolle kennisvoorraad beschermen. Een goede ondernemer maakt gebruik van de unieke sterke punten van Nederland en Vlaanderen: de hoogopgeleide bevolking met een hoog arbeidsethos, de eersteklas infrastructuur en de goede talenkennis. En zet voor het domme werk een robot neer, zodat zijn slimme werknemers zich kunnen toeleggen op het vakwerk. Dus laten we stoppen met deze zogenaamde slimheid, bijvoorbeeld door een 30% hoger loon voor flexwerk verplicht te stellen en gerommel met arbeidsvoorwaarden hard af te straffen. Daar worden we allemaal beter van.
De Wet van Moore dicteerde met een ijzeren regelmaat hoeveel sneller computers elk jaar werden. Nu lijkt de wet te haperen, omdat de grenzen in zicht komen. maar is dat wel zo erg? Of zal het ons juist aanzetten om slimmere manieren te verzinnen om informatie te verwerken en te rekenen dan nu? Met als eindresultaat veel snellere computers dan we nu hebben?
Vroeger: Veel verschillende computers
Als we kijken naar computers halverwege de twintigste eeuw en nu, zien we dat de computerarchitectuur anno nu veel saaier is dan toen. Computers bestaan al heel lang. Het Antikythera mechanisme, een ingewikkelde tandwielconstructie van omstreeks een eeuw voor de geboorte van Jezus, gaf belangrijke data van astronomische gebeurtenissen en de voor de Grieken zeer belangrijke Spelen in de toekomst aan. De middeleeuwse Perzen en daarna de Europeanen namen het stokje over. Analoge computers beleefden omstreeks 1950 hun hoogtepunt. Een analoge computer bouwt als het ware een systeem na in een ander systeem, dat we makkelijker kunnen manipuleren. Zo werd een model van de economie omstreeks 1950 als hydraulisch systeem nagebouwd met behulp van een vernuftig systeem met waterbuizen, de MONIAC. Ingewikkelde berekeningen zoals differentiaalberekeningen werden met elektrische analoge computers uitgevoerd. Rekenmachines waren in die tijd onbetaalbaar voor de gewone man (of enkele vrouw). Men redde zich met behulp van rekenlinialen en boekjes met logaritmetafels, een soort papieren computers dus. Daarnaast waren er de opkomende Von Neumann-architectuur computers, ontwikkeld in de jaren veertig, die we allemaal kennen van onze pc’s, smartphones en microchips in ingewikkelder apparatuur zoals auto’s.
Hightech uit de jaren zestig: bouw je eigen analoge computer. Bron: hackaday.com
2015: alleen Von Neumann-computers
Anno 2015 zijn de analoge computers verdwenen. Von Neumann-architectuur computers zijn alomtegenwoordig. Dit komt door hun flexibiliteit – het is een stuk makkelijker om een nieuw bestandje met een economisch model op je laptop te kopiëren dan om een nieuwe schakeling te maken, laat staan om met waterbuizen een nieuwe economie te ontwerpen. Von Neumann-gebaseerde computers zijn ook zo snel en zo krachtig geworden, dat ze alle andere computers er uit hebben geconcurreerd. Dit komt door de Wet van Moore – de halvering in oppervlakte van transistoren en hiermee ruwweg verdubbeling van rekencapaciteit elk jaar, nu vertraagd tot bijna twee jaar. Deze verdubbeling gebeurde niet vanzelf, er bestaat een zogeheten roadmap, waar alle ontwerpers van computerapparatuur rekening mee houden. Als bijvoorbeeld 10 nanometer transistoren gepland staan voor 2016, probeert elke chipsfabrikant, ontwikkelaar van chipsbakmachines en randapparatuur om een product gereed te hebben, dat aan kan sluiten op die 10 nm transistoren. Ook al betekent dat investeren in steeds duurdere apparatuur. Ze moeten wel, omdat ze anders de technologische race met concurrenten verliezen. Dit ijzeren ritme zorgde er voor dat digitale computers met de Von Neumann architectuur er alle andere computers uitliepen. Er is alleen een vervelend probleem. Bestaande strategieën werken op deze kleine schaal steeds slechter. Al sinds 2008 werkt de nauwverbonden Dennard scaling, de daling van energieverbruik per transistor en de fabricagekosten per transistor naarmate ze kleiner worden, niet meer. ASML had de grootste moeite om de EUV technologie, die transistoren op nanometerschaal mogelijk moet maken, te laten werken: pas in 2015 is er succes. Er is ook een fundamentele limiet: atomen zijn iets kleiner dan 0,1 nanometer en een transistor kleiner dan dat vereist femtotechniek of verknoopt licht, technieken die we in de komende tien jaar niet voldoende beheersen. Kortom: we moeten kijken naar heel andere technieken, als we willen dan computers steeds sneller worden.
Het interieur van de eerste D-wave kwantumcomputer ooit. Is dit een echte kwantumcomputer? Bron: D-wave
Opvolgers voor de Von Neumann architectuur
Geen wonder dat bedrijven als IBM, HP en universiteiten werken aan alternatieven. Eén oplossing is bijvoorbeeld slimmer gebruik te maken van de ruimte dan we nu doen. In de Von Neumann architectuur worden alle berekeningen geconcentreerd in een of enkele processoren. Geheugen bevindt zich weer in een ander deel van de computer. Het gevolg: data moet voortdurend heen en weer worden verstuurd tussen de processor en het geheugen en er ontstaat ‘verkeersopstopping’ en een enorme warmteontwikkeling bij de processor. Kortom: het kan slimmer. Wel moeten we dan van voren af aan beginnen: niet-Von Neumann architecturen vereisen heel andere programmeermethoden en programmeertalen dan wat we nu gebruiken.
Memristor-gebaseerde computers Memristoren werken slimmer. Een memristor is een weerstand (‘resistor’) die als het ware onthoudt (‘memorize’) dat er elektrische stroom doorheen heeft gevloeid. Daardoor is de weerstand lager. Bij een memristor-gebaseerde computer valt de processor samen met de informatieopslag. Wat dat betreft lijkt het dan op het menselijke brein. HP, dat op dit moment overleeft door het verkopen van peperdure printerinkt, heeft al zijn kaarten gezet op memristor-gebaseerde supercomputers, The Machine.
Menselijke brein-architectuur
Ook de IBM TrueNorth chipreeks verspreidt berekeningen over de gehele chip, waardoor de rekensnelheid zeker met factor 1000 stijgt. De chip bestaat uit eenheden van 256 ‘neuronen’ die onderling verbonden zijn met ‘synapsen’. In de huidige incarnatie simuleert de TrueNorth chip, die onder meer wordt gebruikt in SyNapse, 530 miljard neuronen. De chip verbruikt extreem weinig energie: 70 milliwatt. Ter vergelijking: dat is meer dan duizend keer zo weinig als een energievretende 80 watt processor in een moderne computer, die met een ventilator gekoeld moet worden om te voorkomen dat deze doorbrandt. Het menselijk brein, dat veel meer kan dan een moderne processor, gebruikt maar 20 watt. TrueNorth is door de fundamenteel andere architectuur vooral goed in patroonherkenning. Als TrueNorth chips worden gecombineerd met traditionele Von Neumann architectuur ontstaat een zeer krachtig systeem dat beter kan rekenen en patroon herkennen dan de mens en bijvoorbeeld goed in humanoïde robots kan worden ingezet. Geen wonder dat DARPA, het onderzoeksinstituut van het Amerikaanse leger, grote interesse heeft. Een leukere toepassing is in smartphones of automatische voertuigen.
Kwantumcomputers
Kwantumcomputers vormen vermoedelijk het meest bizarre typen computers dat we kennen. Qubits, de elementaire rekeneenheid van kwantumcomputers, kunnen waardes van 0,1 en alles daartussen tegelijkertijd aannemen, zoals kwantumdeeltjes in de wereld waarin we leven. Kwantumcomputers wekken veel interesse, omdat hun rekencapaciteit per extra qubit niet met 1, maar met factor 2 (capaciteit = 2n+1 − 2) toeneemt. Voor bepaalde rekenklussen (NP-complete vraagstukken) verslaan kwantumcomputers met voldoende qubits alle andere bekende typen computers. Op dit moment zijn er enkele werkende kwantumcomputers te koop, hoewel enkele informatiekundigen beweren dat het geen echte kwantumcomputers zijn: de D-wave One en D-wave Two van fabrikant D-wave. In Nederland werkt QUTech samen met het Deense Niels Bohr Instituut aan een kwantumcomputer.
Andere bizarre typen computers
In principe kan elk systeem dat informatie bevat en verwerkt worden gebruikt als computer. Fantasierijke onderzoekers hebben de meest knotsgekke systemen uitgetest, waarvan we al enkele op Visionair hebben beschreven. Zo is er de warmtecomputer, de heet-ijs computer, DNA-computer (in een reageerbuis), een theoretisch mogelijke bacteriecomputer, de slijmzwamcomputer en de chemische computer. Ons immuunsysteem is in feite ook een soort biologische computer, die voor een probleem, een agressieve bacterie of virus, een oplossing, een antilichaam, vormt.
Ontwikkeling van computers stopt niet bij Wet van Moore
Kortom: er zijn verschillende alternatieven in ontwikkeling om computers sneller te laten rekenen. Wel zal onze bestaande software er niet op kunnen draaien, tenzij deze in een erg hoog niveau programmeertaal is geschreven en er een compiler is ontwikkeld voor die programmeertaal.
De huidige economische theorie is gebaseerd op schaarste. Hoe groter de vraag, hoe kleiner, en duurder, het aanbod. De realiteit is steeds meer anders. Hoe kunnen we een economisch model ontwikkelen dat in lijn is met de nieuwste wetenschappelijke inzichten?
De onzin van schaarstetheorieën
Keer op keer horen we van zogeheten deskundigen, dat grondstoffen en energie steeds schaarser worden. Inderdaad kost het steeds meer energie om bepaalde grondstoffen te winnen. De grondstoffen op zich, echter, zijn bepaald niet schaars. Neem nu bijvoorbeeld goud. Ongeveer drie-miljardste deel van de aardkorst bestaat uit goud. Dit is niet veel, maar als al dit goud op één plaats als taartpunt zou worden geconcentreerd, zou een halve vierkante kilometer van de aardoppervlakte uit puur goud bestaan. En dan reikend tot de aardkern. Goud is niet erg nuttig, maar koolstof is dat wel. Dit zeer nuttige element, waaruit onder meer diamant, grafeen en alle levende wezens bestaan, is werkelijk overal om ons heen in enorme hoeveelheden. Samengevat: aan de atomen ligt het niet. Die zijn er genoeg, en kunnen we gemakkeljk hergebruiken. Waar ligt het dan wel aan?
Energie dan misschien. Inderdaad staan de kranten bol van oprakende fossiele energie. De Nederlandse gasbel is rond 2030 leeg, menig olieveld is al uitgeput en ook de makkelijk winbare steenkool raakt schaars. Echter: elke dag komt de energie met bakken tegelijk uit de hemel. Een uurtje zonneschijn levert meer energie dan het wereldenergieverbruik in een jaar. Leggen we één procent van het aardoppervlak vol met zonnepanelen, bijvoorbeeld tien procent van de Sahara, dan levert dit voldoende energie om deze en komende generaties duurzaam van alle benodigde energie te voorzien. Winnen we uit zeewater uranium en thorium en stoken we dit op in kweekcentrales, dan is er met het huidige energiegebruik nog letterlijk voor miljarden jaren energie.
Auto’s worden steeds minder populair onder jongeren. Die geven hun geld liever uit aan immateriéle dingen.
Kunstmatige schaarste
De vraag is onontkoombaar. Als de grondstoffen en energie letterlijk voor het oprapen liggen, waarom is er dan nog steeds zoveel armoede? Het antwoord: technieken om grondstoffen en energie te winnen zijn zeer gecentraliseerd. Als er geen grootschalige oliewinning zou zijn, zouden Nederlanders en Belgen houtvergassers of biogasmotoren gebruiken in hun auto’s, en zouden elektrische auto’s veel populairder zijn dan nu. Vuilnisbelten zouden veel meer dan nu, massaal afgegraven worden en omgezet in waardevolle grondstoffen, zoals nu in derde wereldlanden noodgedwongen gebeurt. Technieken die een echte doorbraak vertegenwoordigen, zoals 3D printen, werden tot voor kort met patenten afgeschermd (pas in 2014 is het SLS patent vervallen, waardoor er open source SLS metaalprinters kunnen worden gebouwd). Ruimtelijke ordening wetgeving maakt de woningbouw in onder meer Nederland en België veel te duur, waardoor woonlasten vier keer hoger zijn dan nodig. De rijkste bron van zowel energie als grondstoffen, het zonnestelsel buiten de aarde, ligt buiten bereik omdat het Ruimteverdrag inzet van kernreactoren als raketmotor verbiedt en zelfs geen beperkte eigendomsclaims op hemellichamen buiten de aarde erkent. Zonder deze wettelijke obstakels, was er een race naar de ruimte geweest, waarbij de eerste ertsmijnen in de planetoïdengordel al decennia operationeel waren geweest. Onze smartphonms waren dan niet geproduceerd met coltan afkomstig van kindslaven uit Oost-Kongo, maar van zeldzame elementen van Psychre of Kleopatra.
Overvloed onontkoombaar; materialisme achterhaald
Toch is ondanks deze armoedegenererende wetten en regels, een enorme, onstuitbare technische revolutie aan de gang. Dingen zoals encyclopedieën, telefooncentrales, spelletjes en platenkasten die een paar decennia geleden samen tienduizenden euro’s kostten, maken nu onderdeel uit van een eenvoudige smartphone. Kortom: bezit wordt steeds meer gemeengoed en de culturele trek die bezit vooropstelt, het materialisme, is hiermee steeds meer achterhaald. De jongere generaties hebben dit als geen ander door. Jongeren willen geen auto meer bezitten, maar delen een auto. Ze kopen niet, maar huren. De nieuwe rijkdom van de toekomst wordt aandacht (mensen kunnen immers niet bijgemaakt worden), netwerken en ideeën. Grond kan als enige niet worden bijgemaakt. Netwerken van co-creators worden de ware scheppers van rijkdom. Wat bedrijven als Facebook waardevol maakt is niet hun exclusiviteit, maar het grote aantal deelnemers.
Kan ruimtevaart de greep van de elite behouden?
Bestaande elites controleren nu fossiele brandstof, mijnen en dergelijke. Met de opkomst van zonnepanelen nu en straks: plasmavlamscheiders, waar mee afval is te verwerken, wordt het nu fysiek steeds meer onmogelijk om dit soort activiteiten centraal te controleren. De uitzondering is ruimtevaart, wat op dit moment miljardeninvesteringen vereist. Maar ook hier breekt crowdsourcing aan. Microsatellieten kosten maar enkele duizenden euro’s. De eerste werkende 3D printer is al gelanceerd en er zijn plannen in de maak om met 3D printers ruimtekolonies te bouwen. Een handige groep hackers kan in de nabije toekomst, mogelijk nu al, in principe een zichzelf vermenigvuldigende mijnrobot ontwikkelen, die op een near earth asteroïde kan worden losgelaten. In principe is er dan na enkele jaren genoeg machinerie in de ruimte aanwezig om een grootschalige ruimtekolonie te scheppen.
De werkloosheid neemt steeds verder toe. Dit is structureel, zeggen denkers als Brynjolfsson van MIT en nu ook onze minister Asscher (PvdA) van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en heeft alles te maken met de oprukkende techniek. Maar klopt dit wel? Enkele denkfouten blootgelegd, met een remedie.
Nederland in 2025
Enkele trends zijn nu al zichtbaar. Dit zijn onvermijdbare trends, want zij hebben te maken met bijna onwrikbare kerngegevens zoals demografie en beschikbaarheid van energie en grondstoffen. De Nederlanders in 2025 zullen hier een antwoord op moeten hebben. Bij het schrijven van dit artikel, eind september 2014, is uiteraard niet te voorspellen wat voor oplossingen dit zullen zijn. Wel weten we dat deze oplossingen aan bepaalde eisen moeten voldoen, zoals het passen in de fysische en demografische randvoorwaarden van Noord-West Europa.
De bevolkingspiramide van Nederland heeft veel weg van een paddenstoel met een brede hoed en een smalle steel, die de hoed moet torsen. Bron: Screenshot van cbs.nl
Om te beginnen met de demografie. De mensen die in 2025 beeldbepalend zullen zijn, leven nu al. De babyboomgeneratie is met 75 jaar of ouder hoogbejaard en zal weinig relevant meer zijn. De generatie na hen, generatie X, zal beginnen de bejaardenhuizen te bevolken. Er loopt een onzichtbare scheidslijn door de Nederlandse demografie. Boven deze scheidslijn is de bevolkingspiramide een brede, spits toelopende hoed. Daaronder bevindt zich een smalle, rechte steel. Dat wil zeggen dat het zwaartepunt van de Nederlandse demografie in 2025 ligt bij de leeftijdsgroep van boven de vijftig. In aantallen zullen zij werkelijk alles domineren. Deze groep beschikt over minder kapitaal dan de babyboomers nu, omdat zij slechtere arbeidsvoorwaarden hebben gekend. Wel zullen zij, beperkt, profiteren van de eerste erfenissen, omdat de babyboomgeneratie nu uit begint te sterven. Hierdoor zal er een overvloed aan woonhuizen op de markt komen en wordt leegstand een structureel probleem.
Oudere mensen zijn minder actief en kopen zelden nog consumptiegoederen. Ze hebben alles al; ze zijn minder geneigd dan jongeren om de laatste technologische snufjes in huis te halen, tenzij deze duidelijke voordelen opleveren. Hierdoor zal er veel rijkdom bij de oudere generaties blijven hangen, tenzij deze massaal zaken als zorgrobots gaan bekostigen.
Fossiele brandstoffen zijn anno 2025 schaars of liever gezegd: alleen door middel van kostbare technieken te winnen. De gasbel onder Slochteren is rond 2025 vrijwel leeg. Dit geldt ook voor grondstoffen zoals metalen. De makkelijk winbare ertsen zijn rond 2025 uitgeput. tegelijkertijd hopen de afvalbergen zich op. Rond 2025 vormen afvalhopen daarmee de bruikbaarste bron van grondstoffen.
Hoe blijft Nederland in 2025 en daarna leefbaar?
Om een geavanceerde samenleving in stand te houden, is er vervoer nodig. Benzine vervult twee functies: het is zowel een energiedrager als een energieleverancier. Olie is rond 2025 dermate schaars en duur dat het niet meer lonend is om aardolie als motorvoertuigbrandstof te gebruiken. De meest voor de hand liggende vervanger is elektrisch vervoer. Elektrische motoren zijn extreem zuinig (>90% efficiëntie) en elektriciteit is ook een flexibele energiedrager. Allerlei verschillende energiebronnen kunnen relatief eenvoudig in elektriciteit worden omgezet, terwijl bijvoorbeeld het explosieve gas waterstof weer uit elektriciteit of fossiel moet worden opgewekt. Er zijn twee technische problemen met elektrisch rijden: de energieopslag en het snel laden. Zoals het er nu naar uit ziet, worden deze opgelost. Nederland moet dus investeren in meer stroomkabels, omdat het stroomnetwerk de rol van olie en gas zal overnemen. In de zomer kunnen zonnepanelen voldoende energie leveren. Dit verandert in de winter, de zonneintensiteit is dan slechts 10% van die in de zomer. Hiervoor zijn er enkele technische oplossingen: biogas- of kerncentrales om de winterpiek op te vangen, windenergie, blauwe stroom, warmteopslag of een supergeleidende stroomkabel die elektriciteit uit Spanje of de Sahara aanvoert. Dit levert werkgelegenheid op voor honderdduizenden constructeurs.
TU Delft ontwikkelde deze thuiszorgrobot, genaamd Eva. Technologische oplossingen zoals deze zullen ingezet moeten worden om ouderen menswaardige zorg te kunnen blijven bieden.
Om het tekort aan grondstoffen op te vangen, moet recycling een efficiëntie van tegen de 100% bereiken. Dit kan bijvoorbeeld door afvalhopen te ontginnen en oude woon- en industriegebieden te bevrijden van koperen bekabeling. Werkelijk elke afvalstroom moet worden benut. Hiervoor moeten slimme koppen nieuwe processen en technieken uitdenken. Meer praktisch ingestelde mensen moeten zorgen voor het heen en weer slepen van grondstofffen, tussenproducten en eindproducten.
De jongere generaties zullen niet in staat zijn het enorme aantal ouderen te verzorgen. Zeker niet gezien de energietransitie en closed cycle re-engineering. Er moeten dus zorgrobots komen en wel snel. Ook moet er binnen de gezondheidszorg geld voor chronische behandelingen worden verschoven naar preventieve geneeskunde en curatieve middelen, die in één klap een ouderdomsziekte genezen.
Deze voorzieningen moeten er tegen die tijd wel zijn. Dit vergt het nodige werk. Kortom: berichten over het komende verdwijnen van werk zijn schromelijk overdreven. Er is nu een overschot van een waardevolle hulpbron: mankracht. Als de overheid zo slim is om deze investeringen een paar jaar naar voren te halen, uiteraard uitbesteed aan Nederlandse bedrijven, daalt de werkloosheid flink en krijgt de economie een enorme impuls. Nederlandse bedrijven doen ook waardevolle kennis op, waarmee ze op de wereldmarkt in de komende tien jaar goede zaken kunnen doen.
